مقاله “یک کمربند ؛یک جاده ” فرصت یا تهدید ؟ که به قلم نوراله بیرانوند معاون برنامه ریزی و اقتصاد حمل و نقل راه آهن به رشته تحریر درآمده است به بررسی ظرفیت و جایگاه ایران برای حضور در این طرح که مهمترین ابتکار بین المللی چین جدید از آن یاد می شود پرداخته است .
باتوجه به اهمیت و تاثیرگذاری مگاپروژه مورد اشاره درشکل گیری محیط جدید ژئواکونومیک پیرامون کشور ایران و از طرفی موقعیت ژئوپولیتیک آن ، بررسی این مساله که چه اقداماتی باید انجام شود تا بستر لازم برای اجرای این پروژه با توجه به مزیت های منحصر به فرد حمل و نقل ریلی ایران مهیا شود نکته ای است که معاون برنامه ریزی و اقتصاد حمل و نقل راه آهن با بررسی ظرفیت و پتانسیل ریلی موجود در کشور و همچنین توسعه کریدورهای بین المللی کشور نسبت به تشریح آن در ماهنامه تخصصی “تجارت فردا “پرداخته است.
بسمه تعالی
یک کمربند یک جاده، فرصت یا تهدید؟
●نوراله بيرانوند/ معاون برنامه ريزي واقتصادحمل ونقل راه آهن ج.ا.ا
کمربند اقتصادي چين يا آنچه «يک کمربند، يک جاده» ناميده مي شود مهمترين ابتکاربين المللي چين جديد اســت . چيني هــا در نظر دارند بــا اجراي اين مگاپروژه و الهام ازجاده ابريشــم باستاني ارتباطات بين قاره اي را با محوريت چين متحول سازند. جاده ابريشم که بيش از دو هزار سال پيش مورد استفاده بود، به عنوان پلي ارتباطي بين چين و کشــورهاي آسيايي اروپايي و آفريقايي ســهم مهمي را درتجارت و مبادلات فرهنگي بين مناطق مورد اشاره ايفا کرده است. اين جاده شاهراه تجارت زميني چين با آســياي جنوبي و غربي و اروپا و آفريقا از راه آســياي مرکــزي در روزگار قديم بود. در سالهاي اخير، و با توجه به بازآفريني نقش ارتباطات دردنياي امروزي ايده احيا جاده ابريشم توسط انديشمندان غربي و شرقي مطرح شد. دراين زمينه طي دو دهه اخير دو طرح اصلي ارايه شده است؛ يکي طرح جاده ابريشممدنظر اياالت متحده اســت که در سال 2011 توسطوزير خارجه وقت اين کشور بر اساس مطالعات گسترده «فردريک» ايده پرداز اصلي طرح جاده ابريشم جديد ارايه شد . بر اساس طرح آمريکايي جاده ابريشم زيرساختهاي روسيه (جاده ها، خطوط آهن و خطوط انتقال انرژي) به کشورهاي آسياي مرکزي و پس از آن به افغانستان، پاکســتان و هند متصل مي شوند .اين طرح سعي دارد با بيرون نگاه داشــتن ايران و ناديده انگاشــتن اهميت ژئوپليتيک و ژئواســتراتژيک آن به نوعي از ايفاي نقش ایران در منطقــه بکاهد و راه هاي جديــدي را برايدسترسي به شــرق پايه گذاري کند . اما طرح دوم که پروژه استراتژيک کشور چين تحت عنوان يک کمربند يک جاده OBOR اختصار به که (one belt one road) جــاده ناميده مي شود و در ســال 2013 توسط رييس جمهور اين کشــور در سفر به قزاقســتان رونمايي شد با هدفگســترش حوزه تاثيرگذاري اين کشور در عرصه هاي مختلف اقتصادي سياسي و جغرافيايي بين المللي تدوينشده است و باتوجه به ابعاد عظيم تاثيرگذاري اش پس از رونمايي از آن از طرف چيني ها عمال طرح آمريکاييها به محاق فراموشي سپرده شد. طرح خالقانه چين با واکنش هاي مختلفي از طرف صاحب نظران وکنشگرانسياسي و اقتصادي در کشــورهاي مختلف مواجه شده است به نظر مي رسد چيني ها با درک عميقي از موقعيت اقتصادي سياسي خود و تحولات جهاني در زمينه هاي مختلف بــه دنبال باز تعريف جايگاه چين در پهنه بينالملل هستند . با پايان يافتن جنگ سرد و حادث شدن انقلاب ارتباطات و اطلاعات و گسترش رعدآساي پديده جهاني شدن شاهد شکل گيري نظم جديدي از زنجيرهتامين جهاني و افزايش حيرت انگيز حجم تجارت جهانيو ايجاد قطب هاي جديد اقتصادي هستيم . اين تحولاتچيني ها را برآن داشــت تا با درک اهميت حمل و نقلو ارتباطات به عنوان يکي از زيرساختهاي حياتي برايتوسعه پايدار چنين پروژه عظيمي را طراحي و اجرا کنند.
طرح جاده ابريشم چين که بدون ملاحظات ايدئولوژيک و بر مبناي واقعيت هاي ژئوپليتيک و ژئواســتراتژيک، ســازماندهي شده اســت، احياي جاده ابريشم قديم و توســعه آن را مدنظــر دارد .اين طرح بــا هدف اعمال سياستهاي دوستانه در قبال کشورهاي همسايه و ارائه بازده برد-برد براي همه کشــورهاي منطقه و همچنين جهان معرفي شده است.
طرح مورد اشــاره 65 کشور را در سه قاره آسيا ،اروپا و آفريقــا در بر مي گيرد کــه بالغ بر 62 درصد جمعيت جهان حدود 39 درصد از مســاحت زمين و 30 درصد از توليد ناخالص جهان را شامل مي شود و از يک کريدور دريايي و 6 کريدور خشکي به شرح زير تشکيل مي شود:
1- کريدور دريايي که از سواحل چين به درياي مديترانه امتدادمي يابد.
2- کريدور چين- مغولستان-روسيه که چين را به شرق روسيه متصل مي کند
3- کريدور چين-آسياي ميانه-غرب آسيا که از طريق آســياي ميانه و ايران چين را به ترکيه و ســپس اروپا متصل مي کند
4- کريدور چين-ايندوچيــن که جنــوب چين را به سنگاپور متصل مي کند
5- کريدور چين – ميانمار-بنگلادش-هند که جنوب چين را به میانمار متصل ميکند
6- کريدور چين-پاکستان که جنوب غربي چين را به پاکستان متصل مي کند
7- کريدور چين-قزاقســتان- روســيه بــه عنوان پل جديد اوراسيا
با بررســي اســنادي که تاکنون منتشر شده است ميتــوان اهداف زير را به عنوان اهداف اصلي اين طرح برشمرد:
– تسهيل جريان ارتباطات و حمل ونقل کالا از کشور چين به اروپا ،آســيا و افريقــا و بالعکس و ايجاد مزيت رقابتي در زمينه حمل ونقل نسبت به رقبا با هدف ايجاد زنجيره تامين جهاني چين محور در محيط ژئواکونوميک اوراسيا و افريقا
– تقويت ارتباطات و رايزني ها ميان کشورهاي مسير در زمينه سياســت گذاري تا در پرتو آن همکاري هاي مشترک اقتصادي توسعه يابد
– تقويــت پيوندها و اتصالات در زمينه حمل ونقل به گونه اي که يک کريدور بزرگ از اقيانوس آرام تا درياي بالتيک و از آســياي ميانه تا اقيانوس هند ايجاد شود و سپس به تدريج ترانزيت بين شرق غرب و جنوب آسيا با مناطق پيراموني آن ارتقاء يابد
– تسهيل تجاري ميان کشــورهاي مسير با تمرکز بر موانع تجاري و کاهش هزينه هاي تجارت و سرمايه گذاري
– تعريف بسته هاي مختلف ازپروژه هاي بزرگ راهي و خطوط ريلي در کشــورهاي مختلف و ارايه تسهیلات فاينانس براي سهولت حضور شرکتهاي بزرگ چيني در اين پروژه ها فراهم شدن زمينه صادرات بيشتر چين به اين کشورها
– تقويت همکاري هاي مالي با تمرکز بر تســويه ارزي بــا هدف کاهش هزينه مبادلات و ريســک مالي ميان کشورهاي مسير
– تقويت پيوند مردم با مردم در کشورهاي مسير
براي تحقق اهداف مورد اشــاره چينــي ها اقدامات گســترده و منســجمي را شــروع کرده انــد از نقطه نظر سياســي آنها استفاده از ظرفيت پيمان شانگهاي و آســه آن را مدنظر قرار داده اند براي تقويت بنيان هاي مالي طرح به موازات استفاده از پتانسيل هاي عظيم تامين مالــي بانکهاي چيني بويژه اگزيم بانک و بانک توســعه چين اســتفاده از ظرفيت بانک توسعه آسيايي (ADB) بانک توسعه زيرساختهاي آسيايي (AIIB) و صندوق جاده ابريشم را در دستورکار خود قرارداده اند و شرکتهاي غول پيکر چيني با پشــتيباني دولت اين کشور با تمام توان مشغول مذاکره با کشورهاي مسير براي تعريف و اجراي پروژه هاي مختلف بويژه در زمينه زيرساختهاي ريلي با ارايه تســهيالت فاينانس بلندمدت به پشتوانه نهادهاي تامين مالي مورداشــاره هســتند.از طرفي هر ساله 10 هزاردانشجو ازکشــورهاي مسير در دانشگاه هاي دولتي چين به عنوان بورســيه طرح مذکور پذيرفته مي شوند و ده ها نمايشــگاه فرهنگي وتوريستي وسرمايه گذاري دوجانبه و چندجانبه و بين المللي با محوريت چيني ها در اين زمينه برگزار مي شود.
اما باتوجه به اهميت وتاثيرگذاري مگاپروژه مورداشاره درشکل گيري محيط جديد ژئواکونوميک پيرامون کشور ايــران و از طرفي موقعيت ژئوپوليتيک کشــورمان چه اقداماتي الزم است از طرف ايران انجام شود؟
اول: بازتعريف جايگاه کشــورمان در نقشه کريدورهاي طرح، اولين گامي اســت که الزم اســت با استفاده از همه ظرفيت هاي سياسي و اقتصادي کشور انجام شود. براســاس اسناد منتشر شــده تنها يکي از کريدورهاي ترســيم شــده از شــمال ايران عبور خواهــد کرد که ايــن کريدورهم داراي مســيرهاي جايگزين (رقيب) از مسيردرياي خزر است. درحاليکه اولا با اتخاذ تدابير لازم مي توان مســيرهاي جايگزين بهتري مانند مسير ريلي چين- قرقيزستان- افغانســتان -ايران -ترکيه را مدنظــر قرار داد و ثانيا مســيرهاي شــمالي-جنوبي ازايران به ويژه مسيرشمالي به مرز خسروي و امتداد آن تا درياي مديترانه از طريق عراق و سوريه يا مسير مرزهاي شمالي ايران به مرزها و بنادرجنوبي کشــور ) بندرخرمشــهر، بندرامــام خميني يــا بندرعباس را به عنوان شــاخه هــاي فرعي اين کريدور اضافــه و تثبيت کرد اگرچه موضوع « يک کمربند ، يک جاده» در ســفر اخير رييسجمهور کشــورمان به چين در ديدار با رييس جمهوریاين کشــور مطرح شد لیکن تاکنون چارچوب حقوقيمشــخصي درمورد طرح بين دوکشور مورد توافق قرارنگرفته اســت و استراتژي مشــخصي از طرف دستگاهديپلماسي کشورمان در خصوص اين طرح اعالم نشدهاست. ازآنجا که طرح داراي پيچيدگي هاي فراواني استو منافع کشورهاي مختلفي را تحت تاثيرقرارخواهد دادلذا تدوين و اعالم يک اســتراتژي روشن و سپس انجام مذاکرات و توافقات دوجانبه و چند جانبه باکشــورهاي ذينفع بويژه کشور چين بسترالزم را برای تعريف و اجرايپروژه هاي مربوطه فراهم مي کند .
-دوم: موقعيت منحصربه فرد ژئواستراتژيک کشورمانبستر مناســبي را براي تبديل کردن ايران به پل اصلي ارتباطي بين چين وآسياي شرقي وجنوبي به ويژه هند با روسيه وکشورهاي اروپايي از يک سو و کشورهاي آسياي ميانه و روسيه با کشورهاي حاشيه خليج فارس و شمال افريقا از ديگر سو فراهم مي کند. با رشدخيره کننده حجم تجارت جهاني که ساليانه به مرز 20 تريليون دلار نزديک شده است و مبادله و توزيع حجم عظيمي از کالاها بين قطب هاي اقتصادي مورد اشاره مشارکت مناسب درطرح مذکور مي تواند اولاجايگاه ارتباطي کشورمان را ارتقاء بخشد و ثانيا ظرفيت عظيم درآمد حاصل از ترانزيت کالا را براي کشور به ارمغان آورد.
سوم: باتوجه به مزيت هاي منحصر به فرد حمل ونقل ريلي احداث و تکميل خطوط ريلي به عنوان اولويت اول کشورچين و سايرکشورهاي مسير طرح مورد پيگيري قرارگرفته اســت و دولت چيــن منابع مالي عظيمي را براي اجراي پروژه هاي ريلي در مسيرکريدورهاي طرح تخصيص داده اســت که فرصت مناسبي را براي تامين منابع و اجراي پروژه هاي ريلي شمال -جنوب و شرق- غرب درکشــورمان فراهم مي کند ومــي توان با انجام توافقات بلندمدت با کشــورهاي ذينفع استفاده از همه ظرفيت اين خطوط ريلي را درسالهاي آتي تضمين کرد.
چهارم: خوشــبختانه طي ســاليان اخيراجماع خوبيبين کارشناسان وتصميم گيرندگان کشور درخصوص ضرورت توسعه کريدورهاي بين المللي با محوريت توسعه زيرساختهاي ريلي فراهم شده است و پروژه هاي بزرگ ريلي با اين رويکرد تعريف شــده است که مي توان به پروژه راه آهن رشت-آستارا و اصفهان-اهواز اشاره کرد با اين حال با هدف استفاده از ظرفيت ترانزيتي کشورمان ضروري اســت اولا توســعه کريدورهاي بين المللي با محوريت ريلي به عنوان يک اســتراتژي محوري مدنظر قرار گيرد .ثانيا ضمن ايجاد همراستايي پروژه هاي ريلي مهم کشور با مســيرهاي« يک کمربند ، يک جاده » از ظرفيت تامين مالي (فاينانس) تعبيه شــده براي طرح مزبور استفاده شود.
و نکته پاياني اينکه زمان شناسي و ديپلماسي اقتصادي بهنگام در مورد فرصتهــاي اين طرح موقعيت ارتباطي کشورهاي مسير را در آينده نزديک ترسيم مي کند. تاکنوناز بين کشورهاي مسير طرح حداقل دو کشور پاکستان با جذب سرمايه گذاري عظيم چيني ها در زمينه احداثزيرساختهاي بندر گوادر و آزادراه سراسري شمال جنوب و قزاقستان با تبديل شدن به کريدور ريلي اصلي چين به اروپا و توانسته اند با دورانديشي و توافقات بهنگام با چيني ها به نحوشايســته اي از اين فرصت اســتفاده کنند. فرصت ها چون ابر درحال عبورند وچنانچه اســتراتژي هوشمندانه و بهنگام درخصوص طرح مورد اشاره تدوين و به طور هدفمند و مســتمر و بلندمدت از طرف دســتگاه ديپلماسي کشور پيگيري نشــود نه تنها کشور از مزاياي بيشمار آن محروم مي ماند بلکه با اجرا و تکميل شبکههاي حمل ونقل ريلي و جادره اي ازکشورهاي پيرامون ايران عمال با تضعيف جايگاه ارتباطي کشور تهديدهاییهم متوجه کشــور خواهد شــد لذا اتخاذ تدابير مناسب و ســريع در اين زمينه ضرورتي انکار ناپذير و البته عاجل به نظر می رسد
