مقاله “یک کمربند ؛یک جاده ” فرصت یا تهدید ؟ که به قلم نوراله بیرانوند معاون برنامه ریزی و اقتصاد حمل و نقل راه آهن به رشته تحریر درآمده است به بررسی ظرفیت و جایگاه ایران برای حضور در این طرح که مهمترین ابتکار بین المللی چین جدید از آن یاد می شود پرداخته است .
باتوجه به اهمیت و تاثیرگذاری مگاپروژه مورد اشاره درشکل گیری محیط جدید ژئواکونومیک پیرامون کشور ایران و از طرفی موقعیت ژئوپولیتیک آن ، بررسی این مساله که چه اقداماتی باید انجام شود تا بستر لازم برای اجرای این پروژه با توجه به مزیت های منحصر به فرد حمل و نقل ریلی ایران مهیا شود نکته ای است که معاون برنامه ریزی و اقتصاد حمل و نقل راه آهن با بررسی ظرفیت و پتانسیل ریلی موجود در کشور و همچنین توسعه کریدورهای بین المللی کشور نسبت به تشریح آن در ماهنامه تخصصی “تجارت فردا “پرداخته است.
بسمه تعالی
یک کمربند یک جاده، فرصت یا تهدید؟
●نوراله بیرانوند/ معاون برنامه ریزی واقتصادحمل ونقل راه آهن ج.ا.ا
کمربند اقتصادی چین یا آنچه «یک کمربند، یک جاده» نامیده می شود مهمترین ابتکاربین المللی چین جدید اســت . چینی هــا در نظر دارند بــا اجرای این مگاپروژه و الهام ازجاده ابریشــم باستانی ارتباطات بین قاره ای را با محوریت چین متحول سازند. جاده ابریشم که بیش از دو هزار سال پیش مورد استفاده بود، به عنوان پلی ارتباطی بین چین و کشــورهای آسیایی اروپایی و آفریقایی ســهم مهمی را درتجارت و مبادلات فرهنگی بین مناطق مورد اشاره ایفا کرده است. این جاده شاهراه تجارت زمینی چین با آســیای جنوبی و غربی و اروپا و آفریقا از راه آســیای مرکــزی در روزگار قدیم بود. در سالهای اخیر، و با توجه به بازآفرینی نقش ارتباطات دردنیای امروزی ایده احیا جاده ابریشم توسط اندیشمندان غربی و شرقی مطرح شد. دراین زمینه طی دو دهه اخیر دو طرح اصلی ارایه شده است؛ یکی طرح جاده ابریشممدنظر ایاالت متحده اســت که در سال ۲۰۱۱ توسطوزیر خارجه وقت این کشور بر اساس مطالعات گسترده «فردریک» ایده پرداز اصلی طرح جاده ابریشم جدید ارایه شد . بر اساس طرح آمریکایی جاده ابریشم زیرساختهای روسیه (جاده ها، خطوط آهن و خطوط انتقال انرژی) به کشورهای آسیای مرکزی و پس از آن به افغانستان، پاکســتان و هند متصل می شوند .این طرح سعی دارد با بیرون نگاه داشــتن ایران و نادیده انگاشــتن اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواســتراتژیک آن به نوعی از ایفای نقش ایران در منطقــه بکاهد و راه های جدیــدی را برایدسترسی به شــرق پایه گذاری کند . اما طرح دوم که پروژه استراتژیک کشور چین تحت عنوان یک کمربند یک جاده OBOR اختصار به که (one belt one road) جــاده نامیده می شود و در ســال ۲۰۱۳ توسط رییس جمهور این کشــور در سفر به قزاقســتان رونمایی شد با هدفگســترش حوزه تاثیرگذاری این کشور در عرصه های مختلف اقتصادی سیاسی و جغرافیایی بین المللی تدوینشده است و باتوجه به ابعاد عظیم تاثیرگذاری اش پس از رونمایی از آن از طرف چینی ها عمال طرح آمریکاییها به محاق فراموشی سپرده شد. طرح خالقانه چین با واکنش های مختلفی از طرف صاحب نظران وکنشگرانسیاسی و اقتصادی در کشــورهای مختلف مواجه شده است به نظر می رسد چینی ها با درک عمیقی از موقعیت اقتصادی سیاسی خود و تحولات جهانی در زمینه های مختلف بــه دنبال باز تعریف جایگاه چین در پهنه بینالملل هستند . با پایان یافتن جنگ سرد و حادث شدن انقلاب ارتباطات و اطلاعات و گسترش رعدآسای پدیده جهانی شدن شاهد شکل گیری نظم جدیدی از زنجیرهتامین جهانی و افزایش حیرت انگیز حجم تجارت جهانیو ایجاد قطب های جدید اقتصادی هستیم . این تحولاتچینی ها را برآن داشــت تا با درک اهمیت حمل و نقلو ارتباطات به عنوان یکی از زیرساختهای حیاتی برایتوسعه پایدار چنین پروژه عظیمی را طراحی و اجرا کنند.
طرح جاده ابریشم چین که بدون ملاحظات ایدئولوژیک و بر مبنای واقعیت های ژئوپلیتیک و ژئواســتراتژیک، ســازماندهی شده اســت، احیای جاده ابریشم قدیم و توســعه آن را مدنظــر دارد .این طرح بــا هدف اعمال سیاستهای دوستانه در قبال کشورهای همسایه و ارائه بازده برد-برد برای همه کشــورهای منطقه و همچنین جهان معرفی شده است.
طرح مورد اشــاره ۶۵ کشور را در سه قاره آسیا ،اروپا و آفریقــا در بر می گیرد کــه بالغ بر ۶۲ درصد جمعیت جهان حدود ۳۹ درصد از مســاحت زمین و ۳۰ درصد از تولید ناخالص جهان را شامل می شود و از یک کریدور دریایی و ۶ کریدور خشکی به شرح زیر تشکیل می شود:
1- کریدور دریایی که از سواحل چین به دریای مدیترانه امتدادمی یابد.
2- کریدور چین- مغولستان-روسیه که چین را به شرق روسیه متصل می کند
3- کریدور چین-آسیای میانه-غرب آسیا که از طریق آســیای میانه و ایران چین را به ترکیه و ســپس اروپا متصل می کند
4- کریدور چین-ایندوچیــن که جنــوب چین را به سنگاپور متصل می کند
5- کریدور چین – میانمار-بنگلادش-هند که جنوب چین را به میانمار متصل میکند
6- کریدور چین-پاکستان که جنوب غربی چین را به پاکستان متصل می کند
7- کریدور چین-قزاقســتان- روســیه بــه عنوان پل جدید اوراسیا
با بررســی اســنادی که تاکنون منتشر شده است میتــوان اهداف زیر را به عنوان اهداف اصلی این طرح برشمرد:
– تسهیل جریان ارتباطات و حمل ونقل کالا از کشور چین به اروپا ،آســیا و افریقــا و بالعکس و ایجاد مزیت رقابتی در زمینه حمل ونقل نسبت به رقبا با هدف ایجاد زنجیره تامین جهانی چین محور در محیط ژئواکونومیک اوراسیا و افریقا
– تقویت ارتباطات و رایزنی ها میان کشورهای مسیر در زمینه سیاســت گذاری تا در پرتو آن همکاری های مشترک اقتصادی توسعه یابد
– تقویــت پیوندها و اتصالات در زمینه حمل ونقل به گونه ای که یک کریدور بزرگ از اقیانوس آرام تا دریای بالتیک و از آســیای میانه تا اقیانوس هند ایجاد شود و سپس به تدریج ترانزیت بین شرق غرب و جنوب آسیا با مناطق پیرامونی آن ارتقاء یابد
– تسهیل تجاری میان کشــورهای مسیر با تمرکز بر موانع تجاری و کاهش هزینه های تجارت و سرمایه گذاری
– تعریف بسته های مختلف ازپروژه های بزرگ راهی و خطوط ریلی در کشــورهای مختلف و ارایه تسهیلات فاینانس برای سهولت حضور شرکتهای بزرگ چینی در این پروژه ها فراهم شدن زمینه صادرات بیشتر چین به این کشورها
– تقویت همکاری های مالی با تمرکز بر تســویه ارزی بــا هدف کاهش هزینه مبادلات و ریســک مالی میان کشورهای مسیر
– تقویت پیوند مردم با مردم در کشورهای مسیر
برای تحقق اهداف مورد اشــاره چینــی ها اقدامات گســترده و منســجمی را شــروع کرده انــد از نقطه نظر سیاســی آنها استفاده از ظرفیت پیمان شانگهای و آســه آن را مدنظر قرار داده اند برای تقویت بنیان های مالی طرح به موازات استفاده از پتانسیل های عظیم تامین مالــی بانکهای چینی بویژه اگزیم بانک و بانک توســعه چین اســتفاده از ظرفیت بانک توسعه آسیایی (ADB) بانک توسعه زیرساختهای آسیایی (AIIB) و صندوق جاده ابریشم را در دستورکار خود قرارداده اند و شرکتهای غول پیکر چینی با پشــتیبانی دولت این کشور با تمام توان مشغول مذاکره با کشورهای مسیر برای تعریف و اجرای پروژه های مختلف بویژه در زمینه زیرساختهای ریلی با ارایه تســهیالت فاینانس بلندمدت به پشتوانه نهادهای تامین مالی مورداشــاره هســتند.از طرفی هر ساله ۱۰ هزاردانشجو ازکشــورهای مسیر در دانشگاه های دولتی چین به عنوان بورســیه طرح مذکور پذیرفته می شوند و ده ها نمایشــگاه فرهنگی وتوریستی وسرمایه گذاری دوجانبه و چندجانبه و بین المللی با محوریت چینی ها در این زمینه برگزار می شود.
اما باتوجه به اهمیت وتاثیرگذاری مگاپروژه مورداشاره درشکل گیری محیط جدید ژئواکونومیک پیرامون کشور ایــران و از طرفی موقعیت ژئوپولیتیک کشــورمان چه اقداماتی الزم است از طرف ایران انجام شود؟
اول: بازتعریف جایگاه کشــورمان در نقشه کریدورهای طرح، اولین گامی اســت که الزم اســت با استفاده از همه ظرفیت های سیاسی و اقتصادی کشور انجام شود. براســاس اسناد منتشر شــده تنها یکی از کریدورهای ترســیم شــده از شــمال ایران عبور خواهــد کرد که ایــن کریدورهم دارای مســیرهای جایگزین (رقیب) از مسیردریای خزر است. درحالیکه اولا با اتخاذ تدابیر لازم می توان مســیرهای جایگزین بهتری مانند مسیر ریلی چین- قرقیزستان- افغانســتان -ایران -ترکیه را مدنظــر قرار داد و ثانیا مســیرهای شــمالی-جنوبی ازایران به ویژه مسیرشمالی به مرز خسروی و امتداد آن تا دریای مدیترانه از طریق عراق و سوریه یا مسیر مرزهای شمالی ایران به مرزها و بنادرجنوبی کشــور ) بندرخرمشــهر، بندرامــام خمینی یــا بندرعباس را به عنوان شــاخه هــای فرعی این کریدور اضافــه و تثبیت کرد اگرچه موضوع « یک کمربند ، یک جاده» در ســفر اخیر رییسجمهور کشــورمان به چین در دیدار با رییس جمهوریاین کشــور مطرح شد لیکن تاکنون چارچوب حقوقیمشــخصی درمورد طرح بین دوکشور مورد توافق قرارنگرفته اســت و استراتژی مشــخصی از طرف دستگاهدیپلماسی کشورمان در خصوص این طرح اعالم نشدهاست. ازآنجا که طرح دارای پیچیدگی های فراوانی استو منافع کشورهای مختلفی را تحت تاثیرقرارخواهد دادلذا تدوین و اعالم یک اســتراتژی روشن و سپس انجام مذاکرات و توافقات دوجانبه و چند جانبه باکشــورهای ذینفع بویژه کشور چین بسترالزم را برای تعریف و اجرایپروژه های مربوطه فراهم می کند .
-دوم: موقعیت منحصربه فرد ژئواستراتژیک کشورمانبستر مناســبی را برای تبدیل کردن ایران به پل اصلی ارتباطی بین چین وآسیای شرقی وجنوبی به ویژه هند با روسیه وکشورهای اروپایی از یک سو و کشورهای آسیای میانه و روسیه با کشورهای حاشیه خلیج فارس و شمال افریقا از دیگر سو فراهم می کند. با رشدخیره کننده حجم تجارت جهانی که سالیانه به مرز ۲۰ تریلیون دلار نزدیک شده است و مبادله و توزیع حجم عظیمی از کالاها بین قطب های اقتصادی مورد اشاره مشارکت مناسب درطرح مذکور می تواند اولاجایگاه ارتباطی کشورمان را ارتقاء بخشد و ثانیا ظرفیت عظیم درآمد حاصل از ترانزیت کالا را برای کشور به ارمغان آورد.
سوم: باتوجه به مزیت های منحصر به فرد حمل ونقل ریلی احداث و تکمیل خطوط ریلی به عنوان اولویت اول کشورچین و سایرکشورهای مسیر طرح مورد پیگیری قرارگرفته اســت و دولت چیــن منابع مالی عظیمی را برای اجرای پروژه های ریلی در مسیرکریدورهای طرح تخصیص داده اســت که فرصت مناسبی را برای تامین منابع و اجرای پروژه های ریلی شمال -جنوب و شرق- غرب درکشــورمان فراهم می کند ومــی توان با انجام توافقات بلندمدت با کشــورهای ذینفع استفاده از همه ظرفیت این خطوط ریلی را درسالهای آتی تضمین کرد.
چهارم: خوشــبختانه طی ســالیان اخیراجماع خوبیبین کارشناسان وتصمیم گیرندگان کشور درخصوص ضرورت توسعه کریدورهای بین المللی با محوریت توسعه زیرساختهای ریلی فراهم شده است و پروژه های بزرگ ریلی با این رویکرد تعریف شــده است که می توان به پروژه راه آهن رشت-آستارا و اصفهان-اهواز اشاره کرد با این حال با هدف استفاده از ظرفیت ترانزیتی کشورمان ضروری اســت اولا توســعه کریدورهای بین المللی با محوریت ریلی به عنوان یک اســتراتژی محوری مدنظر قرار گیرد .ثانیا ضمن ایجاد همراستایی پروژه های ریلی مهم کشور با مســیرهای« یک کمربند ، یک جاده » از ظرفیت تامین مالی (فاینانس) تعبیه شــده برای طرح مزبور استفاده شود.
و نکته پایانی اینکه زمان شناسی و دیپلماسی اقتصادی بهنگام در مورد فرصتهــای این طرح موقعیت ارتباطی کشورهای مسیر را در آینده نزدیک ترسیم می کند. تاکنوناز بین کشورهای مسیر طرح حداقل دو کشور پاکستان با جذب سرمایه گذاری عظیم چینی ها در زمینه احداثزیرساختهای بندر گوادر و آزادراه سراسری شمال جنوب و قزاقستان با تبدیل شدن به کریدور ریلی اصلی چین به اروپا و توانسته اند با دوراندیشی و توافقات بهنگام با چینی ها به نحوشایســته ای از این فرصت اســتفاده کنند. فرصت ها چون ابر درحال عبورند وچنانچه اســتراتژی هوشمندانه و بهنگام درخصوص طرح مورد اشاره تدوین و به طور هدفمند و مســتمر و بلندمدت از طرف دســتگاه دیپلماسی کشور پیگیری نشــود نه تنها کشور از مزایای بیشمار آن محروم می ماند بلکه با اجرا و تکمیل شبکههای حمل ونقل ریلی و جادره ای ازکشورهای پیرامون ایران عمال با تضعیف جایگاه ارتباطی کشور تهدیدهاییهم متوجه کشــور خواهد شــد لذا اتخاذ تدابیر مناسب و ســریع در این زمینه ضرورتی انکار ناپذیر و البته عاجل به نظر می رسد
