چرا ساخت راه‌آهن براي اغلب دولت‌ها موضوع بسيار مهمي است؟
يكي از بخش‌هاي مهم سيستم حمل‌ونقل در اغلب كشورها كه نقش زير بنايي و غير قابل انكاري در توسعه پايدار و عرصه‌هاي گوناگون ايفا مي‌كند، حمل و نقل ريلي است.
اين سيستم به دليل مزاياي نسبي كه در مقايسه با ديگر بخش‌هاي حمل و نقلي مانند جاده‌اي، هوايي و دريايي دارد، سهم خاصي را در بخش حمل و نقل مختص خود كرده است. در اكثر كشورهاي توسعه يافته و بيشتر كشورهاي در حال توسعه، راه‌آهن يك مكانيسم مهم و كارآمد در زمينه حمل‌ونقل درون‌شهري و برون‌شهري محسوب مي‌شود.
راه‌آهن در ايران نيز در طول زمان فراز و فرودهايي داشته است و هدف شركت راه‌آهن تلاش به‌منظور قرار گرفتن در جايگاهي مطلوب است. با توجه به موقعيت كشور در منطقه، گسترش و پيشرفت سيستم حمل و نقل ريلي نقش به سزايي در توسعه اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي خواهد داشت. در اين مقاله سعي بر آن است ضمن بررسي راه‌آهن، به اهميت و مزاياي آن از نظر استراتژيك و مسائل مربوط به آن پرداخت.
سرفصل‌هاي عنوان‌شده در اين مقاله عبارت‌اند از:
آشنايي با راه‌آهن و وضعيت فعلي آن
اهميت‌هاي راه‌آهن
دلايل لزوم گسترش و پيشرفت راه‌آهن
آشنايي با راه‌آهن و وضعيت فعلي آن
در ايران، فكر احداث راه آهن در دوران حكومت قاجار از نيمه دوم قرن نوزدهم به منظور توسعه روابط فرهنگي و سياسي اروپا و ايران به وجود آمد و خطوط راه آهن مطرح شده و اهميت‌هاي آن مشخص شد. ايران از نخستين كشورهاي سازنده راه‌آهن است كه در طي زمان با فراز و فرودهايي همراه بوده است.
حمل و نقل ريلي براي كشورهايي بزرگ مثل ايران، از بهترين ابزار به منظور جوابگويي به نيازهاي حمل و نقل باري و مسافري است. اما مدتي در كشور به درستي به اين صنعت توجه نشد.
دلايل بي توجهي به راه آهن
يكي از دلايل مهم براي اين بي‌توجهي وجود هزينه‌هاي بالا براي احداث مسيرهاي ريلي است كه نياز به بودجه و سرمايه‌گذاري‌هاي زيادي دارد. شركت ساخت و توسعه زير بناهاي حمل و نقل كشور وظيفه ساخت و توسعه خطوط ريلي در ايران را دارد. شركت راه آهن جمهوري اسلامي ايران نيز عهده‌دار نگهداري، تعمير و همچنين بهره‌برداري از اين شبكه حمل‌ونقل را دارا است.
ايران حمل‌ونقل ريلي بسيار جزئي در تجارت خارجي دارد. راه‌آهن حدود ۸ درصد سهم، در صادرات و واردات و تجارت كشور را دارد، كه اين عدد كم است و بهتر است به بالاي ۲۵ درصد برسد. در سال ۱۳۹۵ كشور ايران داراي ۱۳۴۳۷ كيلومتر شبكه ريلي استاندارد و ۹۶ كيلومتر خطوط ريلي عريض بوده است.
اما در سال ۱۳۹۶ اقداماتي در حوزه فعاليت شركت راه‌آهن انجام شد كه در طول تاريخ ۹۰ ساله شركت راه‌آهن بي‌نظير بود. در سال ۹۶ نزديك به ۸۰۰ كيلومتر خطوط ريلي در استان‌هاي متفاوت توسط شركت راه‌آهن نصب شد.
در سال ۱۳۹۲ از سهم ۳۲ ميليون تن معادل ۱۰ درصد سهم حمل كالا در كشور، در سال ۱۳۹۶، اين عدد به ۴۶ ميليون تن رسيده است و سير نزولي حمل‌ونقل ريلي متوقف شد. در همين راستا براي توسعه حمل‌ونقل ريلي سند و برنامه‌اي تا سال ۱۴۰۰ تدوين شد. در برنامه ششم هدف‌هاي كلي براي محقق شدن در نظر گرفته‌شده‌اند كه ۷ هدف كلي آن عبارت‌اند از:
اهداف كلي
اقتصادي كردن فعاليت‌هاي ريلي براي بخش خصوصي
بهره‌برداري به‌طور كامل از پتانسيل‌هاي موجود درراه آهن
تغيير دادن چهره‌ي راه‌آهن
ايجاد ايمني بيشتر درراه آهن
توسعه خطوط ريلي جديد
ايجاد كردن منابع مالي پايدار به‌منظور توسعه حمل و نقل ريلي
رفع كردن موانع مالي
اهميت‌هاي راه‌آهن
اهميت زياد راه‌آهن همواره مورد تأكيد مديران و مسئولان كشوري بوده. حمل و نقل ريلي در زيرساخت و توسعه پايدار و نيز توليد ناخالص ملي سهم ويژه‌اي داشته و نقش آن در توسعه‌هاي اقتصادي و اجتماعي، صنعت، تجارت، بازرگاني، كشاورزي، اشتغال‌زايي و ديگر زير بخش‌ها قابل‌انكار نيست.
راه آهن به دليل مزاياي نسبي كه نسبت به ديگر سيستم‌هاي حمل و نقل از جمله دريايي، هوايي و زميني دارد، نقش قابل توجه اي را به خود اختصاص داده است. راه‌آهن خوب خدمات بسياري از صنايع سنگين كشور را با هزينه‌اي خيلي كمتر از حمل و نقل جاده‌اي انجام مي‌دهد. كه باعث تسهيل تجارت خواهد شد.
مزيت‌هاي ديگر راه‌آهن مانند ظرفيت بسيار بالاي آن، حمل و نقل مسافر و بار، ايمني، كم بودن مصرف انرژي و آلودگي پايين آن، كرايه پايين، باعث شده تا به عنوان يكي از وسيله‌هاي باصرفه ارتباطي محسوب شود و اكثر دولت‌ها با در نظر گرفتن اين پارامترها، اين سيستم را براي تأمين نياز برگزينند. در ادامه به توضيح مختصري از بعضي از اين مزايا مي‌پردازيم:
ايمني:
طبق آمار مسافرت‌هاي ريلي ايمني بيشتري نسبت به مسافرت‌هاي جاده‌اي دارند. خطر تصادف جاده‌اي حدود ۲۴ برابر بيشتر از مسافرت‌هاي ريلي است و همچنين آمار كشته‌شدگان جاده‌اي ۳۳۰ برابر ريلي است.
انرژي:
براي مقايسه مصرف انرژي در حمل و نقل ريلي و جاده‌اي آمارهاي مختلفي وجود دارد. با توجه به گزارش گروه مطالعات اقتصادي مركز تحقيقات شركت راه آهن، سوخت براي هر ۱۰۰۰نفركيلومتر حمل و نقل مسافر در جاده ۱۰ ليتر است و براي حمل و نقل در راه آهن حدود ۷ ليتر است. همچنين در اين بخش مديرعامل شركت راه‌آهن گفته است كه اگر حمل همه بار كشور از طريق راه‌آهن انجام پذيرد، به‌جاي مصرف ۷۳ ميليارد دلار سوخت در بخش جاده‌اي، تنها با صرف سه ميليارد دلار سوخت مي‌توان اين كار را انجام داد.
محيط زيست:
از مزاياي راه‌آهن مي‌توان به كاهش آلودگي هواي كشور و همچنين جلوگيري از تخريب محيط‌زيست به‌منظور از بين بردن طبيعت و همچنين استفاده از زمين و خاك‌هاي زياد براي ايجاد حمل و نقل جاده‌اي اشاره كرد. تحقيقات علمي نيز ثابت كرده‌اند كه سروصداي خودروهاي راه آهني نسبت به سروصداي خودروهاي جاده‌اي كمتر است. زيرا برد فركانس مفيدشان آزار و اذيت كمتري دارند.
مقايسه هزينه‌هاي ساخت راه آهن و جاده:
در مطالعات نشان داده شده كه ظرفيت حمل‌ونقل راه آهن ۳ الي ۵ برابر جاده است. در مورد هزينه ساخت نيز، هزينه‌هاي جاده سازي ۳ برابر در هر كيلومتر بيشتر است. بهتر است بدانيد كه هزينه‌هاي نگهداري ناوگان ريلي خيلي كمتر از هزينه‌هاي نگهداري ناوگان جاده‌اي است.
دلايل لزوم گسترش و پيشرفت راه‌آهن
در ايران صنعت حمل‌ونقل زياد نتوانسته گسترش پيدا كند و از مهم‌ترين علت‌هاي آن‌هم مي‌توان به پرداخت ناكافي اعتبارات مصوب اشاره كرد. فراموش نكنيد كه در اغلب دولت‌ها قبل از اين‌كه راه‌آهن براي دستگاه‌هاي بهره‌بردار سودآور باشد، براي اقتصاد ملي مفيد است.
اهميت‌هايي كه در بالا گفته شد مانند كاهش مصرف سوخت، كاهش حوادث رانندگي، اثرات كم زيست محيطي، كم شدن تلفات جاده‌اي، مثلاً ايجاد ايستگاه در فاصله‌هاي ۲۰ كيلومتر يا كمتر باعث آباداني مي‌شود، و همچنين توانايي در حمل و نقل انبوه باعث امكان جابجايي سريع نيروهاي مسلح كشور مي‌شود و امنيت منطقه را برقرار مي‌سازد و … شامل اين سود مي‌شوند
كه عامل مؤثري براي توسعه اقتصادي و عدالت اجتماعي به‌حساب مي‌آيند. از اهميت اين غافل نشويد كه توسعه راه‌آهن مي‌تواند باعث آباداني و امنيت ملي كشور نيز شود.
مشكلات
مشكلات زيادي در مسير توسعه حمل‌ونقل ريلي وجود دارد و بيشتر مراكز عمده بار كشور كه اغلب در شهرهاي بندري وجود دارند به شبكه ريلي متصل نيستند و اتصال دادن اين شهرها به شبكه راه‌آهن سبب توسعه و شكوفايي اين بندرها خواهد شد.
همچنين مشكلات چالش‌هاي ديگري نظير قديمي بودن تعداد زيادي از ايستگاه‌هاي راه آهن، فرسوده بودن برخي واگن‌ها و خطوط راه‌آهن، كمبود لكوموتيو و عدم وجود شبكه ريلي سريع‌السير و … در سيستم حمل و نقل راه آهن كشور وجود دارد كه نياز به حمايت، تدبير و برنامه‌هاي اساسي دارد.
در اين مقاله سعي بر آن شد تا توضيحات مختصري درباره‌ي اهميت شركت راه‌آهن در جوامع مختلف ازجمله ايران، مزاياي آن از نظر استراتژيك و مشكلات و مسائل مربوط به اين سيستم بيان شود. همچنين لزوم گسترش راه‌آهن در منافع اقتصادي و اجتماعي موردبررسي قرار گرفت.
