خلاصه ای از تاریخچه ورود راه آهن به ایران

خلاصه ای از تاریخچه ورود راه­آهن به ایران (از پیدایش تا قبل از احداث خط سراسری)

در ایران عصر قاجاریه و پس از آن، احداث راه‌آهن به عنوان یک پدیده تازه علم و صنعت اهمیت خاصی داشت؛ چه از نظر نوآوری، نقش ارتباطی، تامین رفاه و آسایش سکنه و جابجایی فرآورده‌های کشاورزی و صنعتی بین مناطق مختلف کشور از دید خود ایرانیان؛ و چه به لحاظ توسعۀ اراضی، تحکیم پایه‌های استعماری و حفظ منافع کشورهای استعمارگر بر منطقه، به ویژه دولت‌های روس و انگلیس و بعدها آلمان از نظر سیاستمداران کشورهای بیگانه.

با توجه به هدف‌های هریک از امتیازات احداث راه‌آهن در ایران با توجه به ضرورت‌های زمان و مکان و روحیات طراح هر طرح، می‌توان هدف‌های متفاوتی را در هر یک از طرح‌ها بازشناخت. در این زمینه می‌توان چند عامل را بر شمرد:

• زمان : از ۱۸۵۰ تا ۱۹۲۵ میلادی که آغاز عملیات احداث راه‌آهن سراسری در زمان پهلوی اول است.
• مکان : محل پیشنهادی برای احداث خط و طول مسیر و اتصال دو نقطه از کشور.
• طراحان طرح‌ها: با پیشنهاددهندگان احداث خطوط آهن که ممکن است ایرانی یا اتباع کشورهای بیگانه باشند.

این سه عامل در همه طرح‌ها دخالت داشت و اهداف طرح را این سه عامل متغیر تعیین می­کرد.

در فاصله زمانی ۷۵ ساله ۱۸۵۰ تا ۱۹۲۵ میلادی (۱۲۲۹ تا ۱۳۰۴ هجری شمسی یا ۱۲۶۶ تا ۱۳۴۳ هجری قمری)، مجموعاً ۳۱ پیشنهاد یا امتیاز در مورد احداث خطوط آهن در ایران مطرح شد که همه به دوره قاجار مربوط می‌شود. با روی کار آمدن سلسله پهلوی، طرح احداث راه‌آهن سراسری ایران مطرح شد و به اجرا در آمد و به این ترتیب تعداد طرح‌های اجرا شده و اجرا نشده مجموعاً به ۳۲ طرح رسید.

در این ۷۵ سال، در سیاست جهانی نیز تغییرات زیادی صورت گرفت و در هر دوره یکی از کشورهای استعمار قدرت داشتند؛ زمانی آلمان، گاه فرانسه، در دوره‌ای روسیه یا انگلستان یا هر دو. طراحان برنامه‌های احداث راه‌آهن در ایران نیز یا بیگانگان بودند یا اتباع ایرانی و در هر دو مورد نیز دو دسته طراح وجود داشت:

الف) طراحان بیگانه که خود به دو دسته تقسیم می‌شدند:

• اتباع بیگانه‌ای که براساس سیاست های استعماری کشورشان طرحی ارائه می‌کردند. معمولاً این طرح‌ها شامل مسیرهای طولانی و خطوط سراسری و پرخرج بود و هدف سیاسی و نظامی کشور استعمارگر را تعقیب می‌کرد، مثل امتیاز رویتر یا امتیاز خط رشت ـ تهران ـ خلیج بهار (چهار تبعه روس).
• آن دسته از مهندسان و مقاطعه‌کاران کشورهای بیگانه که با حمایت یا بدون حمایت کشور خود خواستار امتیاز احداث خط آهن در ایران بودند. این خطوط معمولاً محلی و کوتاه بود و هدف از احداث آن کسب درآمد برای موسسه یا شرکت درخواست کنده بود، مانند خط حضرت عبدالعظیم ـ تهران، پیربازار ـ رشت و تراموای اسبی تهران.

ب) اتباع ایرانی که آنها را هم می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

۱- اشخاصی که به طور مستقل طرحی ارائه می‌کردند و با پایبندی به روحیه ملی‌گرایی و وطن‌خواهی به ترقی و توسعه ایران می‌اندیشیدند، مانند حاج امین‌الضرب و میرزایوسف خان.

۲- دولتمردانی که تابع سیاستهای یکی از کشورهای مستعمراتی بودند. به خصوص در اواخر دوره قاجار طرفداران روسیه و انگلستان در مجلس و هیئت دولت در مقابل هم صف‌آرایی می‌کردند؛ بعدها سر و کله آلمانی‌ها هم پیدا شد که در داخل کشور طرفدارانی داشتند.

براساس این مقدمه، تمام طرح‌ها، پیشنهادها و درخواست‌های امتیاز احداث راه‌آهن در ایران، اعم از اینکه به اجرا درآمده یا درنیامده باشند، در جدول پیوست ارائه می‌شود که مشخصات طرح‌ها فهرست‌وار در آن منعکس است.

جدول طرح‌ها، پیشنهادات و امتیازات احداث خطوط آهن در ایران، اعم از اجرا شده یا اجرا نشده، در دوره قاجار

در میان طرح های احداث شده در جدول بالا دو محور همچنان در حال بهره­برداری می­باشد، یکی خط تبریز-جلفا و دیگری زاهدان به میرجاوه.

قرارداد احداث راه آهن تبریز – جلفا به طول ۱۴۷ کیلومتر و خط فرعی صوفیان تا شرفخانه به طول ۵۲ کیلومتر بین ایران و بانک استقراض روسیه در ۲۴ ژانویه ۱۹۱۳ (۱۲۹۱/۱۱/۴ ه.ش) منعقد گردید و در ماه می ۱۹۱۴ (دوماه قبل از شروع جنگ جهانی اول) کار احداث آن آغاز شد و با تشریفات خاص و مفصل در ۶ می سال ۱۹۱۶ ( ۱۲۹۵/۰۲/۱۶ه.ش) با حضور محمد حسن میرزا ولیعهد ایران و سرتیپ یانوسکوتیچ نماینده قشون روس و کنسول روسی مقیم تبریز افتتاح شد.

در سال ۱۹۱۸ (۱۲۹۷ ه.ش) دولت انگلیس اقدام به احداث راه آهن هندوستان – ایران نمود و از کویته در خاک فعلی پاکستان یک رشته خط به داخل ایران که از مرز میرجاوه تا زاهدان ۹۲ کیلومتر است امتداد داد. هدف از احداث این راه خط تأمین احتیاجات نظامی بود و تا سال ۱۳۱۰ کالای ایرانی و هندی حمل میکرد و توسط شرکت راه آهن شمال غرب هندوستان اداره می شد و سپس برای مدتی تعطیل شد. در جنگ جهانی دوم (۱۳۱۸ ه.ش) انگلیسی ها مجددا به بهره برداری از این خط پرداختند. در سال ۱۳۲۶ پاکستان از هندوستان جدا شد و از حجم مبادلات کالا به طور قابل ملاحضه ای در این خط کاهش یافت. عاقبت در سال ۲۷/۱۱/۱۳۳۷ ه.ش موافقت نامه ای بین ایران و پاکستان امضا شد و خط زاهدان – میرجاوه رسما به دولت ایران تحویل گردید.

( در صورت کپی ذکر منبع الزامیست )  ریل نیوز