افغانستان با مساحتی بالغ بر ۶۴۷،۵۰۰ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر ۳۲ میلیون نفر با ایران حدود ۹۳۶ کیلومتر مرز مشترک دارد . این کشور دارای منابع بکری در زمینه معادن است که در صورت بهره برداری از این معادن در آینده نزدیک نیازمند ترانزیت مواد معدنی از مبدا افغانستان به سایر کشورهای جهان است همچنین در زمینه کشاورزی و صنعت نیز این کشور با توجه به طرحهایی که در این زمینه ها توسط کشورهای مختلف در حال احداث و بهره برداری است نیازمند اتصال به کریدورهای بین‌المللی است به همین منظور از سال ۱۳۸۶ ایران تصمیم گرفت تا برای کمک به بازسازی کشور جنگ‌زده افغانستان خط ریلی خواف – هرات را به طول ۲۲۰ کیلومتر احداث کند.
وزارت راه و شهرسازی ایران این خط آهن را برای ساخت به چهار قطعه تقسیم کرد که قطعات ۱و۲ در ایران و از شهر خواف در استان خراسان رضوی آغاز و به مرز شمتیغ ختم می‌شد در ادامه قطعات ۳و۴ در افغانستان قرار گرفت که قطعه ۳ از مرز شمتیغ تا ایستگاه جونو ادامه می‌یابد . قطعه ۴ آن از ایستگاه جونو تا شهر هرات که در تعهد کشور افغانستان است.
حال این روزها هر دو کشور آماده می‌شوند تا این خط مهم ریلی که می‌تواند اتصال کشور افغانستان به شبکه ریلی ایران و کریدورهای بین المللی شمال دریای مازندران و جنوب خلیج فارس را فراهم کند به بهره‌برداری برسانند در همین راستا خبرنگار ریل نیوز گفت‌وگوی اختصاصی با شهرام آدم‌نژاد معاون حمل و نقل وزیر راه و شهرسازی ترتیب داده است که در ذیل می‌توانید مشروح آن را مطالعه کنید :
طرح موضوع اتصال ریلی ایران افغانستان از کجا و چگونه آغاز شد؟
طرح موضوع خط آهن ایران به هرات در غرب افغانستان به دهه ۱۹۷۰ میلادی برمی‌گردد، اما موانع متعدد مانع از اجرای آن شدند. در اوایل دهه هشتاد در چارچوب مذاکرات طرفین و برخی اسناد مبادله شده، نظیر قانون موافقت‌نامه مسیرهای حمل‌ونقل بین‌المللی ایران، افغانستان، ازبکستان، مصوب سال ۱۳۸۲ ، همچنین برنامه کمک‌های جمهوری اسلامی ایران به بازسازی افغانستان در آن مقطع زمانی، این پروژه مجدداً مطرح و نهایتاً عملیات اجرایی آن، پیرو تفاهم بین وزارت راه و ترابری با وزارت فواید عامه افغانستان، به‌عنوان یکی از پروژه‌های بزرگ با مسئولیت شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور آغاز گردید.
خاستگاه تاریخی مطرح‌شدن چنین پروژه‌ای،ریشه در نقش تاریخی ایران و افغانستان با توجه به موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد دو کشور از دیرباز، به‌عنوان پل ارتباطی و چهارراه تلاقی تجارت شرق و غرب و شمال و جنوب از چین تا اروپا و افتخار تاریخی عبور راه ابریشم و شاخه‌ها و انشعابات آن از این سرزمین‌ها دارد.
به‌نحوی‌که بهره‌برداری از آن، خاطرات کهن دو کشور را در نزد ملت‌ها زنده خواهد کرد. همان‌گونه که در حال حاضر، کلیه بازیگران عرصه تجارت دو کشور، حتی فراتر از آن، ذینفعان دیگر کشورها، چشم امید به بهره‌برداری و توسعه مراحل آتی این پروژه در دل افغانستان دارند.
چرا بهره‌برداری از خط آهن خواف-هرات تاکنون میسر نشده است؟
خط آهن خواف تا هرات مشتمل بر چهار قطعه، به تفکیک دو قطعه در داخل ایران و دو قطعه در خاک افغانستان بوده که قطعات اول ، دوم و سوم در تعهد ایران و قطعه چهارم در تعهد طرف افغانستانی است.
طبق برنامه‌ریزی صورت پذیرفته در آغاز عملیات اجرایی ، پیش‌بینی‌شده بود این خط طی سه سال احداث شود، لیکن به دلیل پاره‌ای مشکلات بعضاً غیر فنی و غیرمالی در احداث قطعه سوم، این پروژه با تأخیر روبرو شد. به‌صورت مرسوم عملیات احداث تا بهره‌برداری باید به‌صورت هم‌زمان از سوی دو کشور اجرا می‌شد اما افغانستان مشکلاتی در تأمین سرمایه قطعه چهارم داشت.لذا بنا بر اعلام ایشان، تأمین بودجه و سرمایه‌گذاری موردنیاز این قطعه، در دست پیگیری است.
راه‌آهن خواف هرات چه تأثیری بر مراودات حمل‌ونقلی ایران و افغانستان می‌گذارد؟
یقیناً توسعه همه‌جانبه شبکه و حمل‌ونقل ریلی،که یکی از برنامه‌های اولویت‌دار کشور است، مستلزم برقراری اتصال ریلی در مرز مشترک با همسایگان و تلاش حداکثری برای عمق‌بخشی به این اتصالات در شبکه ریلی داخلی این کشورها، و فراتر از آن، کشورهای ثالث است. به‌نحوی‌که امکان حمل‌ونقل بین‌المللی و ترانزیت ریلی، به شکلی مؤثر فراهم شود. پروژه ریلی خواف-هرات که قطعات آن در خاک افغانستان، بخشی از برنامه وسیع‌تر این کشور در توسعه خط آهن است، تکمیل‌کننده بخشی از اتصال تمام ریلی چین، قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان، ایران و سپس خلیج‌فارس و اروپا از مسیر کشورمان باشد.
این خط آهن، امکان حمل مقرون‌به‌صرفه اقتصادی کالاهای سنگین و حجیم را از مبادی داخلی سراسر کشور، همچنین از مبادی ورودی نظیر مرز با کشورهای همسایه به‌ویژه همسایگان شمالی و غربی، بندرها شمالی و جنوبی علی‌الخصوص چابهار و شهیدرجایی به افغانستان و بالعکس، در چارچوب عملیات صادرات، واردات و ترانزیت از خاک کشورمان فراهم می‌سازد. وجود سنگ‌آهن هم در ایران و هم افغانستان و امکان صادرات و واردات آن، برنامه توسعه صادرات نفتی و غیرنفتی و تنوع‌بخشی به کالاهای صادراتی کشور به‌ویژه میوه وتره بار، مواد غذایی، الیاف و منسوجات، کالاهای صنعتی و ساختمانی به افغانستان، موافقت‌نامه چابهار و امکان ترانزیت کالای هندی به‌ویژه گندم و شکر به مقصد افغانستان و ترانزیت کالای افغانستانی به‌ویژه مواد معدنی، خشکبار و میوه به مقصد هندوستان، ترانزیت کالا از مبدأ ترکیه و عراق به افغانستان و بالعکس، همچنین توسعه تبادلات تجاری کشورمان با کشورهای آسیای میانه از طریق ترانزیت کالا از سرزمین افغانستان، منظر لجستیک و زنجیره تأمین، عوامل پیشران افزایش مبادلات تجاری دو کشور محسوب می‌گردند که باید به نحو مطلوبی از آن‌ها بهره‌گیری نمود. یادآور می‌شوم رسیدن به این اهداف، مستلزم به اجرای اقدامات مشترک نرم‌افزاری نظیر روان‌سازی، الکترونیکی و دیجیتالیزه کردن و مدرنیزه کردن فرآیندهای مرزی است، که به‌موازات توسعه زیرساخت‌های اتصالی دو کشور، در دستور کار بخش‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط، ازجمله وزارت راه و شهرسازی قرار دارد.
میزان مشارکت بخش خصوصی در اجرای این پروژه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اساس و منطق جذب مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های حمل‌ونقل و لجستیکی، شناسایی ریسک‌های پروژه و تقسیم مناسب آن‌ها بین دولت و بخش خصوصی است. خوشبختانه با توجه به ظرفیت‌های قانونی موجود، نظیر قانون احداث پروژه‌های عمرانی بخش راه و ترابری از طریق مشارکت بانک‌ها و سایر منابع پولی کشور و آیین‌نامه اجرایی آن، قانون تشویق و حمایت سرمایه‌گذاری خارجی و همچنین تمهیداتی که در بودجه‌های سنواتی و برنامه‌های پنج‌ساله اتخاذشده، سازوکار مشخصی برای حمایت از بخش خصوصی و پوشش ریسک‌ها در بخش حمل‌ونقل فراهم است. کما اینکه در این زمینه، در سال‌های اخیر روند رو به رشدی را تجربه کرده‌ایم. هم در زمینه بهره‌برداری از خط ریلی خواف- هرات، تأمین ناوگان و ارائه خدمات و هم در بحث احداث و بهره‌برداری از زیرساخت‌های لجستیکی تحت تأثیر این پروژه، نظیر مراکز لجستیک و تجهیزات به‌ویژه تجهیزات حمل‌ونقل ترکیبی، آمادگی جذب سرمایه‌گذار داخلی و خارجی، علی‌الخصوص بخش خصوصی کشور افغانستان وجود دارد.
توسعه فراگیر روابط تجاری و اقتصادی از طریق تقویت همکاری‌های دو کشور در زمینه حمل‌ونقل بین‌المللی و ترانزیت، با توجه به حسن هم‌جواری و روابط ریشه‌دار و درهم‌تنیده طرفین، به‌ویژه ساکنان مناطق مرزی و تجار پر سابقه، علاوه بر رونق کسب‌وکار و بهبود معیشت و اشتغال دو ملت‌دوست و برادر، چشم‌انداز امیدبخشی را در راستای هدفی متعالی‌تر، که همان افتخار ملی به‌واسطه نقش‌آفرینی در تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی است، برای مردم هر دو کشور ترسیم خواهد کرد. یادآور می‌شوم که در حافظه کهن هر دو سرزمین، مشابه این نقش‌آفرینی ژئوپلیتیکی در برهه‌های متعدد تاریخی ثبت‌شده است.
آیا پروژه خواف-هرات توانست قدرت راه‌سازی ایران در منطقه را نشان دهد؟
قطعه سوم خط ریلی خواف- هرات به‌عنوان یکی از پروژه‌های برون‌مرزی در حوزه ریلی محسوب می‌گردد که تجربه‌های ارزشمندی از آن، برای مجموعه دست‌اندرکاران، اعم از دولت و مشاورین و پیمانکاران حاصل‌شده است. این پروژه یقیناً با حمایت سایر بخش‌ها و دستگاه‌های، ازجمله دستگاه دیپلماسی کشورمان، بدین نحو مطلوب ساخته و مورد بهره‌برداری قرار نمی‌گرفت. لذا در اینجا لازم می‌دانم از کلیه عزیزانی که طی سالیان گذشته در این راستا تلاش کردند، سپاسگزاری کنم. از حیث فنی، به پشتوانه تجربیاتی که در ساخت و توسعه شبکه راه‌آهن در اختیارداریم، مباحث فنی در قطعات مورد تعهد ایران، همچون سایر طرح‌ها و با استانداردهای بالا مدنظر قرارگرفته و اجراشده‌اند. لیکن، این پروژه ابعاد دیگری را مشتمل بر ایجاد انسجام و اتحاد بین دستگاهی شامل می‌شد که با موفقیت به ثمر رسید، که از این بابت، در نوع خود منحصربه‌فرد است. انتظار داریم از این تجربیات، در پروژه‌های مشابه با این اندازه از اهمیت، به‌ویژه پروژه‌های ریلی اتصال به دیگر همسایگانمان، استفاده مؤثری بشود.
راه‌آهن خواف هرات چه میزان می‌تواند بر کریدورهای بین‌المللی حمل‌ونقل ایران مؤثر باشد؟
در پاسخ به این پرسش ، مناسب است شمای کلی از وضعیت راه‌آهن افغانستان و طرح‌های ریلی در دست اقدام آن کشور را بررسی کنیم. اداره راه‌آهن افغانستان در سال ۱۳۹۱ باهدف مدیریت توسعه و بهره‌برداری از خطوط ریلی موجود و آتی کشور و به‌منظور بهبود رشد اقتصادی، حمایت از توسعه منطقه‌ای و ارتقای سیر مسافران افغان تأسیس شد. راه‌آهن افغانستان به دنبال سیر مطمئن و کارآمد منابع، کالا و مسافران در سراسر افغانستان از طریق توسعه خط‌مشی‌های پایدار و منسجم و ایجاد همکاری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای است و در این مسیر، عضویت این کشور در اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها یا به‌اختصارUIC در تاریخ ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۳ میلادی به تصویب رسید و راه‌آهن افغانستان رسماً عضو این اتحادیه است. لذا در این چارچوب، افغانستان همچون ایران، به دنبال همسویی و هماهنگی با استانداردهای منطقه‌ای و بین‌المللی است. پیش از آغاز طرح راه‌آهن ملی، طول کلی خطوط آهن احداث‌شده در افغانستان ۱۳۵ کیلومتر بوده که یک بخش آن در بلخ در سطح محدودی بهره‌برداری می‌شد اما بخش دیگر آن در هرات، نیاز به اقداماتی داشته تا قابل‌استفاده گردد. بااین‌حال، این کشور در سال‌های اخیر در تلاش است که شبکه ملی خود را سریعاً احداث کرده و به‌موازات، به شبکه بین‌المللی راه‌آهن‌ها بپیوندد. آهن و مس دو منبع عمده بار برای راه‌آهن درحال‌توسعه‌ی افغانستان هستند. طرح راه‌آهن ملی افغانستان پیش‌بینی کرده است که بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۴۰ میلادی، ۷۵ درصد از ترافیک باری را به این مواد اختصاص دهد. همچنین برآورد شده است ظرفیتی معادل بیست تا سی میلیون تن بار، در این شبکه فراهم شود.طول این شبکه طراحی‌شده که مطالعات آن‌ها تا پایان سال جاری میلادی به اتمام می‌رسد، ۵۵۵۰ کیلومتر است که مقرر است در فازها و بخش‌های مختلف تا سال ۲۰۲۷ میلادی احداث و بهره‌برداری خواهند شد.
خط حیرتان-مزارشریف در شمال افغانستان از پل دوستی بندر حیرتان واقع در مرز با ازبکستان تا نایب آباد و فرودگاه مزار شریف به طول ۷۵ کیلومتر خط اصلی و ۶/۳۶ کیلومتر خط فرعی توسط شرکت راه‌آهن ازبکستان و با تأمین هزینه بانک توسعه اسلامی در سال ۲۰۱۰ میلادی آغاز و در پایان همان سال به اتمام رسید. از سال ۲۰۱۱ تا این تاریخ، این خط تنها راه‌آهن فعال افغانستان است و بخش عمده تجارت بین ازبکستان و افغانستان را بر عهده دارد. لازم به ذکر است، ایستگاه حیرتان، واقع در حیرتان که بندر خشک و رودخانه‌ای افغانستان است و حدود ۵۰ درصد از کالای ترانزیتی و تجاری افغانستان از این نقطه به کشور وارد می‌شود، به‌موازات احداث خط فوق بازسازی و مدرن شده است. در طرح راه‌آهن ملی افغانستان، خط حیرتان-مزارشریف بخشی از پروژه بزرگ‌تری است که از غرب با هرات و سپس ایران، از طریق اتصال به خط خواف-هرات و از شرق با تاجیکستان و از جنوب با پاکستان مرتبط خواهد شد.
پروژه دیگر که در مرحله مطالعات امکان‌سنجی است، خط آقنیه-آندخوی- مزار شریف- کندوز- بندرشبرغان است که در چارچوب توافق سال ۲۰۱۳ میلادی بین راه‌آهن‌های افغانستان، ترکمنستان و تاجیکستان اجرا خواهد شد. این خط ۴۰۰ کیلومتری که ۸۵ کیلومتر آن در خاک ترکمنستان ساخته خواهد شد و از این طریق امکان اتصال به دریای خزر فراهم می‌شود، از منطقه آتامراد ترکمنستان آغاز و در ولایات شمال افغانستان، به شبرغان در ولایت قندوز و در مرز با تاجیکستان ختم می‌گردد. با ساخت این خط، افغانستان از طریق کریدور شمالی خود شبکه بین‌المللی راه‌آهن وصل می‌شود.
در مرز پاکستان، در پروژه‌های در دست‌ساخت، دو خط عریض ۱۶۷۶ میلی‌متری از مسیرهای خطوط ریلی پاکستان به تورخم می‌رسد. در سال ۲۰۱۰ میلادی، دو کشور یادداشت تفاهمی برای احداث مسیرهای جدید بین دو کشور امضا کردند که طبق آن، قرار است خط ریلی پیش‌بینی‌شده از تورخم به جلال‌آباد و ازآنجا به کابل ، مجموعاً ۲۱۲ کیلومتر، متصل شده و از طریق سایر خطوط طراحی‌شده، افغانستان، پاکستان را به ترکمنستان متصل نماید. این خط آهن در پاکستان تا پیشاور و سپس به دو بندر مهم کراچی و گوادر متصل می‌شود. در چشم‌اندازی دورتر، خط تورخم به کابل می‌تواند با تکمیل شرق به غرب افغانستان و ساخت خط آهن کابل به هرات، اسلام‌آباد پایتخت پاکستان را از مسیر بسیار نزدیک‌تری به شمال کشورمان، تربت‌حیدریه، متصل کند.
لذا همان‌گونه که اشاره شد، کشور افغانستان طرح مشخصی برای توسعه شبکه ملی و بین‌المللی راه‌آهن را دنبال می‌کند که این طرح، فرصتی ارزشمند و تاریخی برای دو کشور محسوب می‌شود تا از طریق یکی از کلیدی‌ترین نقاط شبکه ملی راه‌آهن افغانستان یعنی هرات،و امتداد آن به سمت ایران، کشورهای آسیای میانه و چین، نقش‌آفرینی مؤثری را در ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی منطقه ایفا کنند.
با توجه که به اینکه استان‌های شرقی کشور جزو استان‌های محروم محسوب می‌شوند احداث و بهره‌برداری از خط ریلی خواف-هرات چه میزان در رونق اقتصادی این استان‌ها نقش آفرینی خواهد کرد؟
بدون شک ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی یکی از مؤلفه‌های مهم رونق اقتصادی، به‌ویژه در استان‌های شرقی کشور است. استان‌های شرقی با ویژگی‌های منحصربه‌فرد که مجموعه‌ای از زیرساخت‌های حمل‌ونقلی بندری، ریلی و جاده‌ای را دارا هستند، در صورت بهره‌گیری مناسب از این خط ریلی، به‌ویژه در آینده‌ای نه‌چندان دور که سایر حلقه‌های اتصالی آن به شبکه بین‌المللی راه‌آهن از طریق کشورمان و افغانستان فراهم می‌گردد، استان‌های مرزی شرقی تبدیل به کانون‌های فعال اقتصادی و پیونددهنده روابط حسنه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با کشورهای افغانستان خواهند شد. لذا صرفاً نباید به این مرحله از پیشرفت زیرساخت‌ها بسنده شود و سایر بازیگران عرصه تجارت و لجستیک، حضوری فعالانه و هوشمندانه در این مراودات داشته باشند.
در پایان اگر صحبتی لازم است بفرمایید
در پایان، مراتب سپاس خود را از تلاش‌های مستمر و اثربخش کلیه بخش‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط کشور، همکارانم در مجموعه وزارت راه و شهرسازی و در رأس آن‌ها، از اهتمام ویژه جناب آقای مهندس اسلامی وزیر محترم راه و شهرسازی به راهبری و هدایت آن تا رسیدن به رویداد خجسته‌ی بهره‌برداری از این خط آهن، ابراز می‌دارم.
مصاحبه گیرنده: محمد ارفع
