توافق دوجانبه اخیر برای آغاز پروژه مشترک راهآهن آذربایجان – ایران حاکی از توسعه محوری در چشمانداز ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی است. این سرمایهگذاری استراتژیک پتانسیل ایجاد ثبات در منطقه را دارد و میتواند جایگزین کریدور زنگهزور باشد.
این پروژه مشترک ریلی با دورزدن منطقه مناقشهبرانگیز سیونیک در ارمنستان، جایی که باکو قصد بهرهبرداری از کریدور زنگهزور را ابراز کرده است، علاوه بر دلالتهای اقتصادی دلالتهای سیاسی نیز دارد.
انحراف ترانزیت از منطقه سیونیک تنش را به طور عمدهای کاهش داده و محیط مساعدتری را برای تعامل دیپلماتیک ایجاد میکند.
پیشینه توافقنامه دوجانبه جمهوری آذربایجان و ایران
در تاریخ ۶ اکتبر ۲۰۲۳ ، شاهین مصطفی اف معاون نخست وزیر آذربایجان با مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی ایران دیدار و گفتگو کرد. گفتگوی مصطفی اف و بذرپاش درمورد موضوعات مهمی به ویژه در زمینه حمل و نقل و ارتباطات، انرژی و منابع آبی مشترک بین آذربایجان و ایران متمرکز بود.
در این دیدار طرفین با صدور بخشنامههایی به دستگاههای متبوع خود بر تکمیل سریع پروژه ساخت پایانه بار آستارا تأکید کردند . آنها تأکید کردند که این پایانه دارای اهمیت استراتژیک در تسهیل تجارت و ارتباطات منطقه ای است.
در این گفتگو بر اهمیت تسریع در پیشرفت پروژههای در دست اجرا شامل نیروگاههای برقآبی خدافرین، قیز قالاسی و اردوباد – مارازاد تأکید کردند. این پروژهها به افزایش تولید انرژی و مدیریت منابع در منطقه کمک میکنند.
این گفتگو با امضای چندین سند به پایان رسید. یکی از اسناد تعهد به احداث خط راهآهن جدید و پل های ریلی بود که بین منطقه اقتصادی زنگهزور شرقی و جمهوری خودمختار نخجوان آذربایجان پیوندی حیاتی با عبور از خاک ایران ایجاد می کند . این توسعه تقویت همکاری اقتصادی و تجاری را نوید می دهد.
علاوه بر این، در این نشست بر ساخت پل خودرویی و گذرگاه عابر پیاده بر روی رودخانه ارس در پایانه مرزی آغبند – کلاله توافق شد. انتظار میرود این پروژههای زیربنایی، تردد فرامرزی را تسهیل کرده و ارتباط و همکاری بین دو کشور را تقویت کند.
پروژه جدید مشترک راهآهن ایران – آذربایجان
دولتهای جمهوری آذربایجان و ایران در اقدامی راهبردی قصد خود را برای آغاز پروژه مشترک جدیدی اعلام کردهاند که پتانسیل تغییر پویاییهای ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی را دارد. این ابتکار علاوه بر تقویت روابط اقتصادی، تأثیر بالقوهای بر تعادل ژئوپلیتیکی در منطقه دارد.
این پروژه به پشتوانه همکاریهای گذشته، بهویژه پروژه موفق راهآهن مشترک که قبلاً تجارت و ارتباط بین دو کشور را افزایش داده است، ساخته شده است. در نیمه اول سال جاری میلادی از ۲۱ مارس تا ۲۲ سپتامبر تبادل کالا از طریق راه آهن مشترک در پایانه مرزی آستارا افزایش ۴۴ درصدی داشته است.
بیش از ۹۸ هزار تن کالا از پایانه ریلی آستارا در نیمه اول سال جاری میلادی صادر شده است. علاوه بر این، تقریباً ۱۲۸ هزار تن کالای غیرنفتی به طور مؤثر از این نقطه مرزی ترانزیت شده است که نشان دهنده نقش محوری اتصال ریلی در تسهیل تجارت دوجانبه است.
پروژه جدید که منطقه اقتصادی زنگهزور شرقی و جمهوری خودمختار نخجوان آذربایجان را به هم پیوند میدهد، نشاندهنده تعهد دو کشور به تعمیق یکپارچگی اقتصادی و همکاریهای منطقهای است. این توسعه ممکن است پیامدهای گستردهتری برای پویایی و اتحادهای استراتژیک منطقه داشته باشد.
بازپسگیری منطقه قرهباغ کوهستانی که از طریق یک عملیات نظامی سریع ۲۴ ساعته به دست آمد، منجر به مهاجرت گسترده ۱۲۰ هزار ارمنی به ارمنستان شد. این تحول چندین موضوع پیچیده ژئوپلیتیکی را در منطقه قفقاز جنوبی رقم زده است.
الهام علیاف، رئیسجمهور آذربایجان، تأکید کرد که هشت روستای باقیمانده در اشغال ارمنیها نیز باید آزاد شود. این ادعا سؤالاتی را در مورد ادعاهای ارضی آذربایجان، بهویژه بر سر اراضی ارمنستان که باکو از نظر تاریخی سرزمین آذربایجان میداند، ایجاد کرده و بر چشمانداز ژئوپلیتیکی منطقه سایه افکنده است. علاوه بر این، انتقاد رئیسجمهور علیاف از اتحادیه اروپا و هشدار وی در مورد تصمیم فرانسه برای ارائه کمک نظامی به ارمنستان، احتمال تجدید درگیری در قفقاز جنوبی را بیشتر میکند.
پروژه مشترک بین باکو و تهران پیامدهای گستردهتری دارد که فراتر از مزایای اقتصادی و همکاریهای منطقهای است. این پروژه نشاندهنده تلاش استراتژیک ایران برای حفاظت از مرزهای خود با ارمنستان و جلوگیری از کنترل ارتش آذربایجان بر منطقه سیونیک است. در این زمینه، ارتباط ریلی بین دو کشور نهتنها همکاری اقتصادی را تقویت میکند، بلکه با تأثیرگذاری بر پویایی قدرت و ملاحظات سرزمینی در قفقاز جنوبی، دارای اهمیت ژئوپلیتیکی است.
جمهوری آذربایجان و ایران در مورد ساخت پل راهآهن در کنار پل جادهای به توافق رسیدند. ساخت پل آغبند بر روی رودخانه ارس به طور رسمی از ۱۶ مهرماه ۱۳۹۲ آغاز شد. زیرساختهای مرزی و گمرکی در نزدیکی شهرک آغبند در منطقه زنگیلان ایجاد خواهد شد.
کریدور ارس که بهعنوان یک مسیر ترانزیتی حیاتی عمل میکند، به کریدور آذربایجان – ایران – نخجوان تبدیل میشود و ارتباط منطقه زنگهزور شرقی در آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق خاک ایران تسهیل میکند. این کریدور از آغبند به جلفا میرسد و پلی به طول ۲۲۰ متر و عرض تقریبی ۲۵ متر را در بر می گیرد. این پروژه طی یک سال آینده تکمیل و آماده بهره برداری می شود.
پس از تکمیل پل، انتظار میرود که روزانه حدود ۱۱۰۰ خودرو جابجا شوند. این پروژه اقدام موثری در اتصال منطقه ای و یکپارچگی اقتصادی است.
نتیجه
وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بر ضرورت آغاز دوباره همکاریهای منطقهای برای ارتقای صلح و توسعه اقتصادی در قفقاز پس از بازپسگیری قرهباغ تأکید کرد. حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران در دیدار با نماینده ویژه رئیس جمهوری آذربایجان در تهران بر تعهد تزلزل ناپذیر تهران به گسترش روابط خود با باکو در عرصه های مختلف تأکید نمود. طرف آذربایجانی بر اهمیت ایجاد یک رویکرد متوازن در روابط دوجانبه و عصر جدیدی از تعامل اشاره کرد. امیرعبداللهیان نیز ضرورت تغییر زبان تنش و درگیری به زبان صلح و امنیت در منطقه قره باغ کوهستانی را یادآور شد.
رئیسجمهور ایران با تأکید بر مواضع تغییرناپذیر ایران در برابر هرگونه تغییر ژئوپلیتیک در منطقه، تمایل تهران را برای مشارکت فعال در ارتقای صلح، ثبات و حل و فصل اختلافات در قفقاز اعلام کرد.
اکنون گمانهزنیهایی در مورد استفاده احتمالی آذربایجان از ابزار نظامی برای ایجاد کریدوری برای اتصال منطقه نخجوان به سرزمین اصلی آذربایجان از استان سیونیک در جنوب ارمنستان وجود دارد. ارمنستان مخالفت خود را با این طرح اعلام کرده است زیرا آذربایجان علاوه بر عبور از خاک ارمنستان به دنبال کنترل آن است . ایران با تأکید بر اهمیت حفظ تمامیت ارضی کشورها، از موضع ارمنستان حمایت کرده است.
تحرکات راهبردی ایران در قفقاز جنوبی نشان دهنده تعهد این کشور به حفاظت از خاک ارمنستان، به ویژه بر منطقه سیونیک جنوبی است. در اکتبر ۲۰۲۲، ایران یک کنسولگری در کاپان تأسیس کرد. این یک هشدار روشن به آذربایجان درمورد تصرف نظامی سیونیک بود.
در ادامه مواضع پیشگیرانه تهران، از ایروان دعوت شد تا کنسولگری ارمنستان را در استان آذربایجان شرقی که عمدتاً ساکنان آن ترک زبان هستند، ایجاد کند. این اقدام نه تنها اهداف ایران برای حمایت از ارمنستان را برجسته کرد، بلکه نشان دهنده رویکردی متفاوت به دیپلماسی منطقهای بود. در سوی دیگر تمایل آذربایجان برای ایجاد کریدوری برای اتصال آسیای مرکزی و اروپا از طریق ترکیه که با منافع کشورهای ناتو همسو است و بر پویاییهای ژئوپلیتیکی چند وجهی تأکید میکند، معادله را پیچیده مینماید.
ارتباط ریلی تازه تاسیس بین جمهوری آذربایجان و ایران از موقعیت استراتژیک عمیقی برخوردار است و منافع اقتصادی قابل توجهی را برای تهران و باکو نوید میدهد. ایران با پیوند آذربایجان به ترکیه و اروپا سود خواهد برد و از این طریق تجارت و سرمایه گذاری در ایران را افزایش می دهد. دسترسی آذربایجان به این مسیر ریلی حیاتی، نیاز این کشور به اعمال کنترل بر منطقه سیونیک را کاهش میدهد و با تلاش های بین المللی با هدف حفاظت از ارمنستان همسو است.
برای ایران، مرز با ارمنستان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و با مناطق شمالی اوراسیا پیوند خورده و تجارت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) را امکانپذیر میکند. این اتصال ریلی حجم تجارت بین باکو و تهران را افزایش داده و همکاریهای اقتصادی را تقویت میکند.
با اجرای این زیرساخت مشترک، ایران در آستانه تبدیل شدن به جزء ضروری یک شبکه منطقهای است که از آسیای مرکزی تا اروپا را دربرمیگیرد. همزمان، تلاشهای ترکیه برای به حاشیه راندن تهران، به دلیل موقعیت استراتژیک ایران به عنوان یک قطب بالقوه ترانزیت و انرژی، مشاهده میشود.
ایران با کمک به برقراری صلح و ثبات در منطقه، نه تنها منافع خود را تامین میکند، بلکه نقش مهمی در شکل دادن به چشم انداز ژئوپلیتیکی در حال تحول قفقاز جنوبی ایفا میکند.
پروژه راهآهن مشترک جزء لاینفک شبکه زیرساخت کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب (INSTC) را تشکیل میدهد که روسیه و ایران را از طریق آذربایجان به هم متصل میکند.
این تلاش در جهت تقویت روابط روسیه و آذربایجان است که پس از بحران اخیر قرهباغ کوهستانی و بحران اوکراین به دنبال تلاش مسکو برای یافتن مسیرهای جایگزین پدیدار شد.
گسترش پروژههای مشترک بین باکو و تهران این پتانسیل را دارد که علیرغم اختلافات قبلی با آذربایجان ، در رابطه با مسائل ایدئولوژیک و تجزیهطلبانه، به تثبیت روابط دیپلماتیک و جلوگیری از بحران های دیپلماتیک یا نظامی کمک کند.