قرار بر تعریف‌های فضایی و انتزاعی از یک وسیله حمل‌ونقل عمومی نیست، چراکه اهمیت و جایگاه بی‌بدیل قطار شهری در جابه‌جایی حجم قابل توجهی از مسافر بر کسی پوشیده نیست و امروزه از اصلی‌ترین انتخاب‌های هر شهروند برای انتقال از نقطه‌ای به نقطه دیگر در یک شهر یا کلانشهر است؛ انتقالی که چندین متر زیر زمین اتفاق می‌افتد و محدودیت‌های نقل و انتقال و مسافرت‌های جاده‌ای را ندارد.
تهران به‌عنوان پایتخت کشور همچون بسیاری دیگر از شهرهای دنیا از این وسیله حمل‌ونقل عمومی یعنی قطار شهری به صورت گسترده استفاده می‌کند و روزانه میلیون‌ها مسافر را با حداقل هزینه از مبدایی به مقصد مورد نظرشان می‌رساند. در سال‌های اخیر توجه بیشتر به توسعه این ابزار حمل‌ونقل در دستورکارسیاستگذاران و مدیران مسئول در این حوزه بوده و روند صعودی رشد و توسعه مترو همواره حفظ شده است، به همین منظور در یک نوشتار تفصیلی روند آغاز کار، گسترش و جایگاه و وضعیت فعلی مترو تهران را بررسی می‌کنیم.
آغاز کار ایجاد مترو در تهران
سابقه بحث و گفت‌وگو درباره احداث قطار شهری در تهران به 110 سال قبل بازمی‌گردد. اولین طرح، شبیه به متروی امروزی که برای تهران طراحی و اجرا شد، طرح واگن اسبی بود که از حرم حضرت عبدالعظیم تا میدان حر امروزی کشیده شده و تا سال1310 نیز دایر بود. در مهرماه 1353 مطالعات مربوط به حل مشکلات ترافیک مترو تهران توسط شرکت‌های مشاور خارجی از جمله «سوفرتو منتج» به پیشنهاد سیستم اتوبان مترو با هفت خط مطرح شد. براساس این مطالعات، احداث مترو به‌عنوان اساسی‌ترین راه‌حل بهبود ترافیک تعیین شد. شرکت‌های فرانسوی از سال 1356 عملیات اجرایی احداث خط یک مترو را در اراضی شمال تهران بزرگراه شهید حقانی کنونی آغاز کردند. عملیات اجرایی مترو تا آذر 59 نیز ادامه یافت ولی در این زمان و در پی جریانات انقلاب، نمایندگان شرکت‌های خارجی ایران را ترک کردند و اواخر سال 60 هیات وزیران توقف کامل طرح، توسط مشاوران خارجی را اعلام کرد. با پیگیری‌ها و اتکا به توان داخلی ازسرگیری احداث و اجرای طرح مترو در سال 64 آغاز شد.
شرکت مترو تهران سال ۵۴ تاسیس و نخستین قرارداد با فرانسوی‌ها به‌عنوان مهندس مشاور منعقد شد. سال ۵۶ و در آستانه انقلاب، کلنگ مترو در تهران به زمین زده شد. یک شرکت ایرانی در مزایده برنده شد و قرار بود بخشی از مترو را در تپه‌های بدون معارض عباس‌آباد بسازد. بعد از ممانعت با ساخت مترو، آقای هاشمی‌رفسنجانی در سال ۶۳ و دوران جنگ، خطبه‌ای در نمازجمعه می‌خوانند و می‌گویند: «علاوه‌بر تهران، دیگر کلانشهرهای ما هم قطار شهری می‌خواهند؛ مشهد، شیراز، اصفهان؛ شما هم به فکر مترو باشید.» ایشان به هیات دولت رفتند و درباره ضرورت مترو توضیح دادند. بخشی از خطبه معروف مترو که از سوی مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در نمازجمعه ۵ بهمن ۶۳ ایراد شد: «تفاوت صرفه‌جویی بین مترو و تاکسی یا اتوبوس، چقدر در اقتصاد ما عظیم است؛ چرا نباید این کار را بکنیم؟ در مترو دیگر نه تصادف وجود دارد، نه معطلی. می‌شود روی وقت حساب کرد. در دنیای صنعتی، حساب کردن روی وقت انسان‌ها چیزی است که باید به آن توجه شود. ما مسئولیم که روی وقت مردم حساب کنیم، باید این کار را کرد.»
وضعیت مترو در زمان تصدی‌گری هر شهردار
غلامحسین کرباسچی
دی 1368 تا فروردین ماه 1377
سال 1376
جانمایی معاونت بهره‌برداری در نمودار سازمانی شرکت مترو تهران
سال 1377
بهره‌برداری از خط ٥ ، حد فاصل ایستگاه‌های تهران صادقیه و کرج.
مرتضی الویری
خرداد 1378 تا بهمن 1380
سال 1378
بهره‌برداری از نیمه غربی خط ٢، حد فاصل ایستگاه‌های تهران صادقیه و امام خمینی(ره)
سال 1380
بهره‌برداری از خط ١ حد فاصل ایستگاه‌های علی‌آباد و شهید حقانی
محمدحسن ملک‌مدنی
13 اسفند 1380 تا 30 دی 1381
سال 1381
بهره‌برداری از خط ١، حد فاصل ایستگاه‌های علی‌آباد و حرم مطهر
بهره‌برداری از پایانه و تعمیرگاه غرب
محمود احمدی‌نژاد
30 اردیبهشت 1382 تا 7 تیر 1384
سال 1382
بهره‌برداری از خط ٢، حد فاصل ایستگاه‌های امام خمینی(ره) و بهارستان
سال 1383
بهره‌برداری از خط ٥ ، حد فاصل ایستگاه‌های کرج و گلشهر و ایستگاه ایران خودرو در خط ٥
محمدباقر قالیباف
28 شهریور 1384تا 1 شهریور 1396
سال 1384
بهره‌برداری از ایستگاه باقرشهر در خط ١
بهره‌برداری از خط ٢ ، حد فاصل ایستگاه‌های بهارستان و دانشگاه علم و صنعت
بهره‌برداری از ایستگاه چیتگر در خط ٥
بهره‌برداری از پایانه جنوب فتح آباد
سال 1385
بهره‌برداری از ایستگاه اتمسفر در خط ٥
تاسیس شرکت بهره‌برداری راه‌آهن شهری تهران و حومه
صدور بلیت اقشار خاص برای سالمندان، جانبازان جنگ تحمیلی و معلولان تحت سرپرستی سازمان بهزیستی
سال 1386
بهره‌برداری از ایستگاه شاهد در خط ١
بهره‌برداری از ایستگاه اکباتان در خط ٥
بهره‌برداری از پایانه شرق (دردشت)
فراهم آمدن امکان استفاده از بلیت‌های اعتباری مترو در سامانه اتوبوس‌های تندرو BRT
سال 1387
بهره‌برداری از توسعه شرقی خط ٢، حد فاصل ایستگاه‌های دانشگاه علم و صنعت و تهرانپارس
بهره‌برداری از خط ٤، حد فاصل ایستگاه‌های میدان شهدا و فردوسی
بهره‌برداری از ایستگاه گرمدره در خط ٥
سال 1388
بهره‌برداری از مسیر توسعه شمالی خط ١، حد فاصل ایستگاه‌های شهید حقانی و قیطریه
بهره‌برداری از خط ٤، حد فاصل ایستگاه‌های میدان شهدا و میدان انقلاب اسلامی
سال 1389
بهره‌برداری از ایستگاه شهید صدر توسعه شمالی خط 1
بهره‌برداری از توسعه شرقی خط 2، حد فاصل ایستگاه‌های تهرانپارس و فرهنگسرا
بهره‌برداری از خط چهار، حد فاصل ایستگاه‌های میدان شهدا و شهید کلاهدوز
بهره‌برداری از ایستگاه محمدشهر در خط 5
بهره‌برداری از ایستگاه‌های ولی‌عصر(عج) و نبرد در خط 4
بهره‌برداری از نیمه غربی خط ٤ و گشایش ایستگاه‌های توحید و میدان آزادی
سال 1390
بهره‌برداری از ایستگاه‌های شیخ‌الرئیس و دکتر حبیب‌الله در خط ٤
بهره‌برداری از ایستگاه کهریزک؛ جنوبی‌ترین ایستگاه در خط ١
بهره‌برداری از ایستگاه استاد معین در خط ٤
بهره‌برداری از ایستگاه پیروزی در خط ٤
سال 1391
بهره‌برداری از ایستگاه‌های تقاطع شهید بهشتی در خط ٣
بهره‌برداری از ایستگاه نیرو هوایی در خط ٤
بهره‌برداری از ایستگاه ولی‌عصر(عج) در خط ٤
بهره‌برداری از ایستگاه شهرک اکباتان در خط ٤
بهره‌برداری از ایستگاه ارم سبز در خط ٤
سال 1393
بهره‌برداری از ۸ ایستگاه مختلف در خط 3
سال 1394
بهره‌برداری از ۷ ایستگاه در خط ٣
بهره‌برداری از دو ایستگاه بیمه در خط 4
بهره‌برداری از ایستگاه ترمینال 1 و 2 در خط 4
بهره‌برداری از ایستگاه ترمینال 4 و 6 در خط 4
سال 1395
بهره‌برداری از حد فاصل ایستگاه شاهد و شهر آفتاب و افتتاح ایستگاه نمایشگاه شهر آفتاب
بهره‌برداری از ۷ ایستگاه در خط 3
تا شهریور سال 1396
بهره‌برداری از ۸ ایستگاه در خط 7
بهره‌برداری از ایستگاه شهید محلاتی در خط 3
بهره‌برداری از ایستگاه فرودگاه امام خمینی(ره)
محمدعلی نجفی
5 شهریور 1396 تا 21 فروردین 1397
محمدعلی نجفی در 8 آبان وعده داد تا خط هفت متروی تهران تا قبل از عید بازگشایی شود: « امیدواریم کارهای مربوطه زودتر انجام شده و خط 7 مترو پیش از عید نوروز مجددا راه‌اندازی شود. بعد از نجفی، علی امام، مدیرعامل متروی تهران نیز در ارتباط با بازگشایی خط 7 مترو در آبان 96، وعده 6 ماه بعد را داد.» محمد علیخانی، عضو کمیسیون حمل‌ونقل شورای شهر نیز در آذرماه سال 96 اعلام کرد که مسئولان شهرداری و مترو از قول و وعده‌های شهردار و مدیران مترو برای افتتاح خط 7 تا پایان سال و با تامین اعتبار 300 میلیاردی خبر داده‌اند. بعد از گذشت مدتی علی امام، مدیرعامل مترو در دی ماه 96 به اعلام زمان جدیدی برای افتتاح خط 7 متروی تهران مبادرت کرد و گفت که اردیبهشت 97 این خط افتتاح خواهد شد. امام قول چرایی عدم افتتاح این خط در پایان سال 96 را هم داده بود که این موضوع نیز مانند وعده‌های بسیار دیگری در گیر و دار استعفای نجفی از شهرداری تهران به فراموشی سپرده شد.
سیدمحمدعلی افشانی
26 اردیبهشت 1397 تا به امروز
بعد از استعفای نجفی، پورسید آقایی، معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران نیز در این ارتباط اظهارنظر جدیدی کرد و گفت: «خط 7 مترو تا اواخر اردیبهشت ماه راه‌اندازی مجدد خواهد شد.» اردیبهشت ماه هم تمام شد و دوباره پورسید آقایی بدون توضیح در ارتباط با چرایی این مقدار وعده‌های بی‌عمل در ارتباط با عدم افتتاح خط 7 با بیان زمان جدید افتتاح گفت: «قول داده بودیم که هفته اول خرداد ماه بخشی از خط 7 افتتاح شود، اما به دلیل مشکلاتی که در تامین مالی داشتیم و همچنین واردات برخی از قطعات نتوانستیم به قول خود عمل کنیم اما امیدواریم در هفته آخر خرداد ماه 6 کیلومتر از خط 7 را با تجهیزات کامل وارد مدار کنیم.» این سناریو باز هم ادامه پیدا کرد و ما بعد از گذشت ماه‌ها همچنان منتظر افتتاح و بازگشایی کامل خط 7 متروی تهران هستیم، اتفاقی که هنوز نیفتاده است. این بی‌نظمی و بی‌برنامگی در افتتاح یک خط مترو باعث شد تا شورای شهری‌ها نسبت به ناتوانی شهرداری در افتتاح و اتمام پروژه‌های شهری انتقاد کنند.
محمد علیخانی، رئیس کمیسیون حمل‌ونقل و عمران شورای شهر به رسانه‌ها گفت: «مدیران جدید در معاونت حمل‌ونقل و ترافیک متاسفانه در این مدت عملکرد ضعیفی داشته‌اند و نتوانسته‌اند انتظارات را برآورده کنند. حتی در این مدت نتوانسته‌اند یک ایستگاه مترو افتتاح کنند. اگر قرار بود مدیران قبلی نیز همه‌اش بگویند پول ندارند، همین خطوط را هم نداشتیم. مسئولان فعلی فقط می‌گویند به ما پول بدهید تا کار کنیم. اینها متاسفانه یک ایستگاه هم راه‌اندازی نکرده‌اند، پس قبلی‌ها چطور شهر را اداره کرده‌اند؟»
ـــــــــ تا سال ۸۳ در تهران ۳۵کیلومتر مترو به بهره‌برداری رسید
ـــــــــ از سال ۸۴ تا سال ۹۶ جمع طول خطوط مترو تهران به ۲۲۱کیلومتر رسید
ـــــــــ متروی تهران اکنون ۱۱۸ ایستگاه و ۱۰۰۰ واگن دارد
