قرار بر تعریف‌های فضایی و انتزاعی از یک وسیله حمل‌ونقل عمومی نیست، چراکه اهمیت و جایگاه بی‌بدیل قطار شهری در جابه‌جایی حجم قابل توجهی از مسافر بر کسی پوشیده نیست و امروزه از اصلی‌ترین انتخاب‌های هر شهروند برای انتقال از نقطه‌ای به نقطه دیگر در یک شهر یا کلانشهر است؛ انتقالی که چندین متر زیر زمین اتفاق می‌افتد و محدودیت‌های نقل و انتقال و مسافرت‌های جاده‌ای را ندارد.
تهران به‌عنوان پایتخت کشور همچون بسیاری دیگر از شهرهای دنیا از این وسیله حمل‌ونقل عمومی یعنی قطار شهری به صورت گسترده استفاده می‌کند و روزانه میلیون‌ها مسافر را با حداقل هزینه از مبدایی به مقصد مورد نظرشان می‌رساند. در سال‌های اخیر توجه بیشتر به توسعه این ابزار حمل‌ونقل در دستورکارسیاستگذاران و مدیران مسئول در این حوزه بوده و روند صعودی رشد و توسعه مترو همواره حفظ شده است، به همین منظور در یک نوشتار تفصیلی روند آغاز کار، گسترش و جایگاه و وضعیت فعلی مترو تهران را بررسی می‌کنیم.
آغاز کار ایجاد مترو در تهران
سابقه بحث و گفت‌وگو درباره احداث قطار شهری در تهران به ۱۱۰ سال قبل بازمی‌گردد. اولین طرح، شبیه به متروی امروزی که برای تهران طراحی و اجرا شد، طرح واگن اسبی بود که از حرم حضرت عبدالعظیم تا میدان حر امروزی کشیده شده و تا سال۱۳۱۰ نیز دایر بود. در مهرماه ۱۳۵۳ مطالعات مربوط به حل مشکلات ترافیک مترو تهران توسط شرکت‌های مشاور خارجی از جمله «سوفرتو منتج» به پیشنهاد سیستم اتوبان مترو با هفت خط مطرح شد. براساس این مطالعات، احداث مترو به‌عنوان اساسی‌ترین راه‌حل بهبود ترافیک تعیین شد. شرکت‌های فرانسوی از سال ۱۳۵۶ عملیات اجرایی احداث خط یک مترو را در اراضی شمال تهران بزرگراه شهید حقانی کنونی آغاز کردند. عملیات اجرایی مترو تا آذر ۵۹ نیز ادامه یافت ولی در این زمان و در پی جریانات انقلاب، نمایندگان شرکت‌های خارجی ایران را ترک کردند و اواخر سال ۶۰ هیات وزیران توقف کامل طرح، توسط مشاوران خارجی را اعلام کرد. با پیگیری‌ها و اتکا به توان داخلی ازسرگیری احداث و اجرای طرح مترو در سال ۶۴ آغاز شد.
شرکت مترو تهران سال ۵۴ تاسیس و نخستین قرارداد با فرانسوی‌ها به‌عنوان مهندس مشاور منعقد شد. سال ۵۶ و در آستانه انقلاب، کلنگ مترو در تهران به زمین زده شد. یک شرکت ایرانی در مزایده برنده شد و قرار بود بخشی از مترو را در تپه‌های بدون معارض عباس‌آباد بسازد. بعد از ممانعت با ساخت مترو، آقای هاشمی‌رفسنجانی در سال ۶۳ و دوران جنگ، خطبه‌ای در نمازجمعه می‌خوانند و می‌گویند: «علاوه‌بر تهران، دیگر کلانشهرهای ما هم قطار شهری می‌خواهند؛ مشهد، شیراز، اصفهان؛ شما هم به فکر مترو باشید.» ایشان به هیات دولت رفتند و درباره ضرورت مترو توضیح دادند. بخشی از خطبه معروف مترو که از سوی مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در نمازجمعه ۵ بهمن ۶۳ ایراد شد: «تفاوت صرفه‌جویی بین مترو و تاکسی یا اتوبوس، چقدر در اقتصاد ما عظیم است؛ چرا نباید این کار را بکنیم؟ در مترو دیگر نه تصادف وجود دارد، نه معطلی. می‌شود روی وقت حساب کرد. در دنیای صنعتی، حساب کردن روی وقت انسان‌ها چیزی است که باید به آن توجه شود. ما مسئولیم که روی وقت مردم حساب کنیم، باید این کار را کرد.»
وضعیت مترو در زمان تصدی‌گری هر شهردار
غلامحسین کرباسچی
دی ۱۳۶۸ تا فروردین ماه ۱۳۷۷
سال ۱۳۷۶
جانمایی معاونت بهره‌برداری در نمودار سازمانی شرکت مترو تهران
سال ۱۳۷۷
بهره‌برداری از خط ۵ ، حد فاصل ایستگاه‌های تهران صادقیه و کرج.
مرتضی الویری
خرداد ۱۳۷۸ تا بهمن ۱۳۸۰
سال ۱۳۷۸
بهره‌برداری از نیمه غربی خط ۲، حد فاصل ایستگاه‌های تهران صادقیه و امام خمینی(ره)
سال ۱۳۸۰
بهره‌برداری از خط ۱ حد فاصل ایستگاه‌های علی‌آباد و شهید حقانی
محمدحسن ملک‌مدنی
13 اسفند ۱۳۸۰ تا ۳۰ دی ۱۳۸۱
سال ۱۳۸۱
بهره‌برداری از خط ۱، حد فاصل ایستگاه‌های علی‌آباد و حرم مطهر
بهره‌برداری از پایانه و تعمیرگاه غرب
محمود احمدی‌نژاد
30 اردیبهشت ۱۳۸۲ تا ۷ تیر ۱۳۸۴
سال ۱۳۸۲
بهره‌برداری از خط ۲، حد فاصل ایستگاه‌های امام خمینی(ره) و بهارستان
سال ۱۳۸۳
بهره‌برداری از خط ۵ ، حد فاصل ایستگاه‌های کرج و گلشهر و ایستگاه ایران خودرو در خط ۵
محمدباقر قالیباف
28 شهریور ۱۳۸۴تا ۱ شهریور ۱۳۹۶
سال ۱۳۸۴
بهره‌برداری از ایستگاه باقرشهر در خط ۱
بهره‌برداری از خط ۲ ، حد فاصل ایستگاه‌های بهارستان و دانشگاه علم و صنعت
بهره‌برداری از ایستگاه چیتگر در خط ۵
بهره‌برداری از پایانه جنوب فتح آباد
سال ۱۳۸۵
بهره‌برداری از ایستگاه اتمسفر در خط ۵
تاسیس شرکت بهره‌برداری راه‌آهن شهری تهران و حومه
صدور بلیت اقشار خاص برای سالمندان، جانبازان جنگ تحمیلی و معلولان تحت سرپرستی سازمان بهزیستی
سال ۱۳۸۶
بهره‌برداری از ایستگاه شاهد در خط ۱
بهره‌برداری از ایستگاه اکباتان در خط ۵
بهره‌برداری از پایانه شرق (دردشت)
فراهم آمدن امکان استفاده از بلیت‌های اعتباری مترو در سامانه اتوبوس‌های تندرو BRT
سال ۱۳۸۷
بهره‌برداری از توسعه شرقی خط ۲، حد فاصل ایستگاه‌های دانشگاه علم و صنعت و تهرانپارس
بهره‌برداری از خط ۴، حد فاصل ایستگاه‌های میدان شهدا و فردوسی
بهره‌برداری از ایستگاه گرمدره در خط ۵
سال ۱۳۸۸
بهره‌برداری از مسیر توسعه شمالی خط ۱، حد فاصل ایستگاه‌های شهید حقانی و قیطریه
بهره‌برداری از خط ۴، حد فاصل ایستگاه‌های میدان شهدا و میدان انقلاب اسلامی
سال ۱۳۸۹
بهره‌برداری از ایستگاه شهید صدر توسعه شمالی خط ۱
بهره‌برداری از توسعه شرقی خط ۲، حد فاصل ایستگاه‌های تهرانپارس و فرهنگسرا
بهره‌برداری از خط چهار، حد فاصل ایستگاه‌های میدان شهدا و شهید کلاهدوز
بهره‌برداری از ایستگاه محمدشهر در خط ۵
بهره‌برداری از ایستگاه‌های ولی‌عصر(عج) و نبرد در خط ۴
بهره‌برداری از نیمه غربی خط ۴ و گشایش ایستگاه‌های توحید و میدان آزادی
سال ۱۳۹۰
بهره‌برداری از ایستگاه‌های شیخ‌الرئیس و دکتر حبیب‌الله در خط ۴
بهره‌برداری از ایستگاه کهریزک؛ جنوبی‌ترین ایستگاه در خط ۱
بهره‌برداری از ایستگاه استاد معین در خط ۴
بهره‌برداری از ایستگاه پیروزی در خط ۴
سال ۱۳۹۱
بهره‌برداری از ایستگاه‌های تقاطع شهید بهشتی در خط ۳
بهره‌برداری از ایستگاه نیرو هوایی در خط ۴
بهره‌برداری از ایستگاه ولی‌عصر(عج) در خط ۴
بهره‌برداری از ایستگاه شهرک اکباتان در خط ۴
بهره‌برداری از ایستگاه ارم سبز در خط ۴
سال ۱۳۹۳
بهره‌برداری از ۸ ایستگاه مختلف در خط ۳
سال ۱۳۹۴
بهره‌برداری از ۷ ایستگاه در خط ۳
بهره‌برداری از دو ایستگاه بیمه در خط ۴
بهره‌برداری از ایستگاه ترمینال ۱ و ۲ در خط ۴
بهره‌برداری از ایستگاه ترمینال ۴ و ۶ در خط ۴
سال ۱۳۹۵
بهره‌برداری از حد فاصل ایستگاه شاهد و شهر آفتاب و افتتاح ایستگاه نمایشگاه شهر آفتاب
بهره‌برداری از ۷ ایستگاه در خط ۳
تا شهریور سال ۱۳۹۶
بهره‌برداری از ۸ ایستگاه در خط ۷
بهره‌برداری از ایستگاه شهید محلاتی در خط ۳
بهره‌برداری از ایستگاه فرودگاه امام خمینی(ره)
محمدعلی نجفی
5 شهریور ۱۳۹۶ تا ۲۱ فروردین ۱۳۹۷
محمدعلی نجفی در ۸ آبان وعده داد تا خط هفت متروی تهران تا قبل از عید بازگشایی شود: « امیدواریم کارهای مربوطه زودتر انجام شده و خط ۷ مترو پیش از عید نوروز مجددا راه‌اندازی شود. بعد از نجفی، علی امام، مدیرعامل متروی تهران نیز در ارتباط با بازگشایی خط ۷ مترو در آبان ۹۶، وعده ۶ ماه بعد را داد.» محمد علیخانی، عضو کمیسیون حمل‌ونقل شورای شهر نیز در آذرماه سال ۹۶ اعلام کرد که مسئولان شهرداری و مترو از قول و وعده‌های شهردار و مدیران مترو برای افتتاح خط ۷ تا پایان سال و با تامین اعتبار ۳۰۰ میلیاردی خبر داده‌اند. بعد از گذشت مدتی علی امام، مدیرعامل مترو در دی ماه ۹۶ به اعلام زمان جدیدی برای افتتاح خط ۷ متروی تهران مبادرت کرد و گفت که اردیبهشت ۹۷ این خط افتتاح خواهد شد. امام قول چرایی عدم افتتاح این خط در پایان سال ۹۶ را هم داده بود که این موضوع نیز مانند وعده‌های بسیار دیگری در گیر و دار استعفای نجفی از شهرداری تهران به فراموشی سپرده شد.
سیدمحمدعلی افشانی
26 اردیبهشت ۱۳۹۷ تا به امروز
بعد از استعفای نجفی، پورسید آقایی، معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران نیز در این ارتباط اظهارنظر جدیدی کرد و گفت: «خط ۷ مترو تا اواخر اردیبهشت ماه راه‌اندازی مجدد خواهد شد.» اردیبهشت ماه هم تمام شد و دوباره پورسید آقایی بدون توضیح در ارتباط با چرایی این مقدار وعده‌های بی‌عمل در ارتباط با عدم افتتاح خط ۷ با بیان زمان جدید افتتاح گفت: «قول داده بودیم که هفته اول خرداد ماه بخشی از خط ۷ افتتاح شود، اما به دلیل مشکلاتی که در تامین مالی داشتیم و همچنین واردات برخی از قطعات نتوانستیم به قول خود عمل کنیم اما امیدواریم در هفته آخر خرداد ماه ۶ کیلومتر از خط ۷ را با تجهیزات کامل وارد مدار کنیم.» این سناریو باز هم ادامه پیدا کرد و ما بعد از گذشت ماه‌ها همچنان منتظر افتتاح و بازگشایی کامل خط ۷ متروی تهران هستیم، اتفاقی که هنوز نیفتاده است. این بی‌نظمی و بی‌برنامگی در افتتاح یک خط مترو باعث شد تا شورای شهری‌ها نسبت به ناتوانی شهرداری در افتتاح و اتمام پروژه‌های شهری انتقاد کنند.
محمد علیخانی، رئیس کمیسیون حمل‌ونقل و عمران شورای شهر به رسانه‌ها گفت: «مدیران جدید در معاونت حمل‌ونقل و ترافیک متاسفانه در این مدت عملکرد ضعیفی داشته‌اند و نتوانسته‌اند انتظارات را برآورده کنند. حتی در این مدت نتوانسته‌اند یک ایستگاه مترو افتتاح کنند. اگر قرار بود مدیران قبلی نیز همه‌اش بگویند پول ندارند، همین خطوط را هم نداشتیم. مسئولان فعلی فقط می‌گویند به ما پول بدهید تا کار کنیم. اینها متاسفانه یک ایستگاه هم راه‌اندازی نکرده‌اند، پس قبلی‌ها چطور شهر را اداره کرده‌اند؟»
ـــــــــ تا سال ۸۳ در تهران ۳۵کیلومتر مترو به بهره‌برداری رسید
ـــــــــ از سال ۸۴ تا سال ۹۶ جمع طول خطوط مترو تهران به ۲۲۱کیلومتر رسید
ـــــــــ متروی تهران اکنون ۱۱۸ ایستگاه و ۱۰۰۰ واگن دارد
